SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

etdi  ki,  indiki  Ermənistan  ərazisində  -  Göyəm  və  Zəngəzur 
dağlarındakı  Gəmiqaya  ilə  eyni  tipli  petroqlitlər  də  qədim 
Azərbaycan  mədəniyyət  nümunələridir. 
Bütün 
bu  təsvirlərin 
mövzusu  Azərbaycanın  tunc  dövrünün 
(e.  ə.  IV-II  minilliklər) 
maldar  əhalisinin  maddi  və 
mənəvi  mədəniyyəti  ilə  bağlıdır. 
Ermənilər  isə  tarixən  heç  bir  zaman  maldarlıqla,  xüsusilə  də  yaylaq 
maldarlığı  ilə məşğul  olmamışlar.
Bundan  əlavə,  “Naxçıvan  -   Gəmiqaya”  ekspedisiyası  Naxçıvanın 
bütün  rayonlarında  əvvəllər  elmə  məlum  olmayan  onlarla  arxeoloji 
abidələr  aşkar etmiş  və  qazıntı  işləri  aparmışdır.  Bunlardan  Sədərək 
rayonunda  son  tunc  erkən  dəmir  dövrünə  (e.ə.  II  min.  sonu  -   I  min. 
əvvəlinə)  aid  Sədərək  qalasım,  Cırdatəpə  yaşayış  yerini,  tunc 
dövrünün  müxtəlif  mərhələlərinə  aid  qəbir  abidələrini  (Müseyibli 
2003),  Şərurda  eneolit  və  ilk  tunc  dəmir  dövrlərinə  aid  Ovçular 
təpəsi,  Aşağı  Daşarx  yaşayış  yerlərini  və  Qarabulaq  kurqanlarını 
(Müseyibli,  Aşurov  2002),  orta  tunc  dövrünə  aid  Nəhəcir  abidələrini 
(Seyidov,  Baxşəliyev  2002),  Babək  rayonunda  antik  dövrə  aid 
Meydantəpə yaşayış  yerini  (Bədəlov) və  s.  abidələri  göstərmək olar.
UIu  Öndərin  müdrik  siyasətini  böyük  uğurla  davam  etdirən, 
ölkəmizi  dünyanın  ən  sürətlə  inkişaf edən  dövlətləri  sırasına  çıxaran 
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  cənab  İlham  Əliyevin 
“Azərbaycan 
Milli 
Elmlər 
Akademiyasının 
Arxcologiya 
və 
Etnoqrafiya  İnstitutu  tərəfındən  2008-2009-cu  illərdo  aparılması 
nəzərdə  tutulan  arxeoloji  ekspedisiyaların  maliyyələşdirilməsi  ilə 
bağlı  əlavə  tədbirlər  haqqında”  2008-ci  il  5  fevral  tarixli  Sərəncamı 
Azərbaycanda  arxeologiya  elminin  inkişafında  ycni  mərhələnin 
başlanğıcı  oldu.  Bundan  əlavə,  cənab  Prezident  “Azəıbaycan  Milli 
Elrnlər  Akademiyasının  Arxeologiya  və  Etnoqrallya  İnstitutunun 
maddi-texniki  bazasımn  giicləndirilınəsi  haqında”  2012-ci  il  26  aprel 
tarixli  Sərəncam  imzalamışdır.
Bu  Sərəncamların  icrası  ilə  əlaqədar  olaraq  Arxcologiya  və 
Etnoqrafiya  İnstitutunun  40-a  yaxın  ckspcdisiyaları  rcspublikamızın 
bütün  bölgələrində  geniş  miqyaslı  arxcoloji  qazıntı  işləri  aparmışlar. 
Bunlardan  8  ekspedisiya  yalnız  Naxçıvan  MR  abidələrində  tədqiqat
işlərini  həyata  keçirmişlər.  Bu  ekspedisiyalar  AMEA  Naxçıvan 
Bölməsinin  mütəxəssisləri  ilə  sıx  əməkdaşlıq  şəraitində  çalışır,  eyni 
zamanda  Şərur rayonundakı  Ovçulartəpəsi  və  Oğlanqala  abidələrində 
Fransa 
və 
ABŞ 
alimlərinin 
də 
daxil 
olduğu 
beynəlxalq 
ekspedisiyalarda  fəaliyyət  göstərirlər.  Son  6  ildə  bu  ekspedisiyalar 
Şərur  və  Sədərək  rayonlarında  paleolit  dövrü  Qazma  mağara 
düşərgəsində  (A.Zeynalov),  eneolit  və  ilk  tunc  dövrlərinə  aid 
Ovçulartəpəsi, 
Maxta  (V.Baxşəliyev, 
S.Aşurov),  Ərəbyengicə, 
Xələc,  Sədərək  (V.BaxşəIiyev,  A.Seyidov),  Babək  rayonunda  orta 
tunc  dövrünə  aid  II  Kültəpə  (V.ƏIiyev),  Ordubad  rayonunda  erkən, 
orta  və  son  tunc  dövrlərinə  aid  Plovdağ,  Sumbatan  (B.İbrahimli), 
Rəsul  dərəsi  (Q.İsmayılzadə),  Kəngəri  rayonunda  son  tunc  -   ilk 
dəmir dövrünə aid  Şahtaxtı, erkən  dəmir (e.ə.  I  min.  birinci  yarısı)  və 
antik  dövrə  aid  Şərur  rayonundakı  Oğlanqala  (V.Baxşəliyev, 
S.Aşurov) 
və 
Babək 
rayonunda 
Meydantəpə 
(Ə.Bədəlov) 
abidələrində  ətraflı  arxeoloji  qazıntı  işləri  aparmışlar.  Bütün  bu 
arxeoloji  tədqiqatlar  minilliklər ərzində  Naxçıvamn  qədim  əhalisinin 
maddi  və  mənəvi  mədəniyyəti,  dəfn  adətləri  beynəlxalq  əlaqələri 
tarixinin 
öyrənilməsinə 
böyük 
töhfələr 
vermişdir. 
Naxçıvan 
abidələrində  aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  burada  həyatın  minilliklər 
ərində  fasiləsiz davam  etdiyini  və  bu  ərazinin  özünəməxsus  ənənələri 
ilə  tarixən  formalaşan  bir  bölgə  olduğunu  göstərmişdir.  Məhz  bu 
baxımdan  Naxçıvan  abidələri  Azərbaycan  xalqını  etnogcnczinin 
avtoxtonluğunu  və  tarixi  varisliyini  inkaredilməz faktlarla  sübut cdən 
müstəsna  əhəmiyyətə  malik  mənbələrdir.
ƏDƏBIYYAT
3.  Azərbaycan  folklor  antologiyası.  I  cild.  Naxçıvan  folkloru.
Bakı,  1994.
4.  Baxşəliyev  V.  Gəmiqaya  təsvirləri.  Bakı,  2003.
5.  Əliyev  B.H.  Gəmiqaya abidələri.  Bakı,  1993.
6.  Həbibullayev O.H.  Kültəpədə arxeoloji  qazıntılar.  Bakı,  1959.

---

5.  M üseyibli  N .,  Aşurov  S.  2 0 0 2 -c i  ildə  Şorur  və  Sədərək 
rayonlarında  aparılan  arxeoloji  tədqiqatların  hesabatı.
7.  M üseyibli  N .  G əm iqaya.  Bakı,  20 04 .
8
.  M üseyibli  N .  G əm iqaya  rəsm ləri.  Bakı,  2002.
9.  M üseyibli  N .Ə .  Q ədim   Sədərək.  Bakı,  2003.
10.  S eyid ov  A.  G əm iqaya.  Bakı,  20 03 .
11.  S eyid ov   A .,  B a xşəliy ev   V.  N əh əeird ə  arxeoloji  araşdırmalar. 
Bakı,  2002.
12.  Ristvet  L.,  Ç opnik  H.,  B a x şəliy ev   V .B .,  Aşurov  S.H. 
O ğlanqalada  Azərbayean  -   A m erika  birgə  arxeoloji  qazıntıları 
//  A zərbaycam n arxeoloji tədqiqatları  -  2011.  Bakı,  201 2.
13.  Z eyn alov  A .Ə .  N axçıvan   Muxtar  Respublikasında  paleolitin 
tədqiqatı  //  Azərbaycanda  arxeoloji  tədqiqatlar  -   2 0 1 1 .  Bakı,
2 0 1 2
.
14.  AönöyruraeB  O.A.  ƏneoJiHT  h 
6poH3a 
na 
TeppHTopnn 
HaxHMeBaHCKOH  ACCP.  BaKy,  1982.
15.  AraeB  F.  UlaxTaxTM  a  ən o x y   n03^HeH  6poıi3bi 
h  
paHHero 
a
3
a.  MocKBa,  2002.
16. 
AneKnepoB 
A.K. 
Hccjıe,uoBaHHfl 
no 
apxeojıorHH 
w 
3
THorpa(|)HH  A
3
ep
6
ana>KaHa.  BaKy,  1960.
17. 
AjıneB 
B.r. 
KyjibTypa 
ən oxn  
cpe,uneH 
6poH3bi 
A
3
ep
6
aHü>KaHa.  BaKy,  1991.
18.  AcnaHOB  T.,  H
6
parHMOB  B.,  KamKan  C.  ^ p eB iu ıe  neKponojiH 
X apa
6
a-rHjıaHa.  BaKy,  2002.
19.  HöparnMOB  B.H.  Cpe^HeBeKOBbiH  ropo;ı  KnpaH.  BaKy  -  
MocKBa,  2 0 0 0 .
20.  KepHMOB  B.  raMHraa.  BaKy,  200 5.
21.  KepHMOB  B.  OöopoHHTCJibHbic  eoopy>KCHH>ı  A ?ep
6
aHa>KaHa. 
BaKy,  1998.
VƏLI  BAXŞƏLIYEV
AMEA Naxçıvan  Bölməsi 
Email:
[e-mail]
NAXÇIVAN  QƏDİM  MƏDƏNİYYƏTLƏRİN 
MƏRKƏZİDİR
Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  ərazisində  2006-eı  ildən 
başlayaraq  beynəlxalq  Azərbaycan-Fransa  və  Azərbaycan-ABŞ 
arxeoloji  ekspedisiyası  fəaliyyət  göstərməktədir.  Azərbaycan-Fransa 
ekspedisiyasının  əsas  tədqiqat  obyekti  Ovçulartəpəsi  və  Duzdağ 
olmuşdur.  Qafqaz arxeologiyasının  mühüm  problemlərindən  biri  olan 
Eneolit  mədəniyyəti  ilə  Kür-Araz  mədəniyyətinin  əlaqələrini, 
həmçinin  Kür-Araz mədəniyyətinin  mənşəyini  öyrənmək baxımından 
da  olduqca  əhəmiyyətli  olan  Ovçulartəpəsi  Şərur  rayonunun  Dizə 
kəndindən  şimal-qərbdə  Arpaçayın  sol  sahilində  uzunsov  konusvari 
təpənin  üzərində  yerləşir.  Sahəsi  10  hektara  yaxındır.  2006-2013-cü 
illərdə  beynəlxalq  Azərbaycan-fransız  ekspedisiyası  tərəfındən  bu 
yaşayış  yerində  Vəli  Baxşəliyev,  Katerine  Morro  və  Səfər  Aşurovun 
rəhbərliyi  ilə  2300  kv.m  sahədə  tədqiqat  aparılmış  Eneolit  və  Erkən 
Tunc  dövrünə  aid  dairəvi  və  dördkünc  formalı  tikintilər,  keramika, 
tunc  və  sümükdən  hazırlanmış əşyalar tapılmışdır (7,  s.  53-100).
Ovçulartəpəsində  aparılan  araşdırmalar  burada  insanların 
e.ə.V  minilliyin  ortalarından  başlayaraq  məskunlaşdığını  göstərir. 
Arxeoloji  qazıntılar  zamam  Eneolit  dövrünə  aid  bir-birindən 
tamamilə  fərqlənən  iki  tikinti  dövrü  aşkar  edilmişdir.  Birinci  dövr 
üçün  yarımqazma  tipli  evlər,  ikinci  dövr  üçün  isə  dördkünc  formalı 
təkotaqlı  və  çoxotaqh  evlər  xarakterikdir.  Birinei  dövrə  aid  evlər 
təpənin  yamacı  düzəldilərək  yer  səviyyəsindən  20-40  cm  dərinlikdə 
dördkünc  formada  inşa  edilmişdir.  Onlar tam  qalmadığından  yerüstü 
hissələri  ilə  bağlı  müəyyən  fikir  demək  çətindir.  Radiokarbon

---