SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

isə  3  m-ə  qədər  olduğundan  onları  rizalit  do  adlandırmaq  olar) 
qismən  salamat  qalmışdır.  Bu  kontrforslar  şimal  divarındakı 
kontrforslardan  fərqlənirlər,  belə  ki,  şimal  divarındakı  kontrforslar 
divardan  50  sm  qabağa  çıxdığı  halda  bu  kontrforslar  2,5-3,0  m 
qabağa  çıxmış  və  eyni  zamanda  rizalit  funksiyasını  daşımışdır. 
Kontrforsların  (rizalitlərin)  arası  1,5  m  hiindürlüyü  olan  əlavə 
divarlarla  bağlanmışdır  ki,  bu  da  kompleksin  müdafıə  qabliyyətini 
əhəmiyyətli  dərəcədə  artırmışdır.  Əgər  nəzərə  alsaq  ki,  Sumbatan 
dağımn  bu  tərəfı  50  m-ə  qədər  hündürlüyü  olan  sərt  yamac  və 
yamacın  da  zirvəyə  tərəf olan  hissəsi  9-10  m  hündürlüyündə  sıldırım 
qayalıqdır,  onda  kompleksin  necə  güclü  müdafıə  qabliyyətinə  malik 
olduğu  aydın  olar.  Müdafıə  divarları  dağın  ətəyində,  dağın  ortasında 
və  zirvəsinə  yaxın  yerləşmişdir.  Sumbatan  dağmın  quruluşu  elədir ki, 
onun  aşağısından  zirvəsinə  qədər, 
15-20  m-dən  bir,  2-3  m 
qalınlığında təbii  daş  qatı  keçir.  Müdafiə divarlan  da  bu  daş  qatlarına 
uyğun  işlənmiş,  eyni  zamanda  tikinti  zamanı  bu  qaya  parçalarından 
istifadə  olunmuşdur.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  dağın  bir  çox 
yerində  bu  daşların  qabağı  işlənərək  ona  divar  görkəmi  verilmişdir. 
Maraqlıdır ki,  bu bir tərəfli  divarların  da  kontrforsları  vardır.  Qazıntı 
zamanı,  təqribən  e.ə.  1  minilliyin  ortalarına  yaxın  baş  vermiş 
dağıntıdan  sonra  müdafiə  divarlarmın  daha  da  möhkəmləndirildiyi 
nəzərə  çarpır.  Belə  ki,  bərpa  zamanı  dağın  zirvəsindəki  axırıncı 
müdafıə  divarmın 
kontrforslarımn  arası  işlənmiş,  ehtiınal  ki,  bu 
zaman  divarların  hündürlüyli  də  bir  qədər  artırıImışdır.  Əks-təqdirdə 
kontforsların  arasının  işlənınəsi  müdafiə  qabiliyyətini  azaltmış olardı.
Kontrforsların  quruluşuna  və  dağın  ətəyindəki  bir  tərəfli  müdafiə 
divarlarının  tikilişinə  əsaslanaraq  ehtimal  etmək  olar  ki,  qayalıqların 
arasındakı 
boşluqlar 
və 
çıxıntıların 
ətrafı 
daşla 
işlənərək 
ınöhkəmləndirilmişdi.  Umuıniyyətlə,  Sumbatan  qalası  ınemarlıq 
üslubu  və  tkinti  texnikasına  görə  c.ə.  I  minilliyin  birinci  yarısına  aid 
Midiya qalalarını  xatırladır.
Dəlmə  Qalası.  Dəlmə  qalası  Gilan  çayın  sol  sahilində,  Dəlmə 
nekropolundan  700-750  mqərbdə,  şimal  torəfindən  başqa  hər  torəfi
sıldırım  qayalıq  olan  dağın  zirvəsindo yerloşir.  Qalanın  şimal,  şərq  və 
qərb  müdafıə  divarlarının  yanları  açılmış,  şimal  divarına  bitişik 
otaqların  divarlarının  konturları  müəyyən  edilmişdir.  Əldə  olunan 
arxeoloji  materiallar  su  daşımaq  və  saxlamaq  üçün  istifadə  olunan 
səhəng,  küzə,  piyalo  və  bəzi  süfrə  qablarından,  metal  əşya 
qırıqlarından,  bir  mis  kasanın  divarından  fraqment  və  çoxlu  şüşə  qab 
qırıqlarından  ibarət  idi.  Bu  tapıntılar  qalanın  təyinatı  haqqında  heç 
bir  ehtimal  irəli  sürməyə  imkan  vermirdi.  Ona  görə  ki,  müdafiə 
divarmın  ətrafı  tamamilə  təmizlonsə  də  nə  bir  ox  ucuna,  nə  bir  nizə 
qırığına,  nə  bir  xəncərə,  nə  də  bir  bıçağa  rast  gəlinməmişdi. 
Divarlarının  eni  2,5  m  olan  bir  qalada  heç  bir  müdafiə  və  hücum 
silahının qalığına  rast gəlinməmosi  bir qədər qəribə  görünürdü.  2013- 
cü  ildəki  arxeoloji  qazıntılarda  əldə  edilən  tapıntıların  demək  olar  ki 
hamısının  ancaq  qadınlara  məxsus  olması  vəziyyəti  daha  da 
mürəkkəbləşdirmişdir.
Mədəni  təbəqənin  tərkibi  qazıntı  sahəsinin  hər yerində  demək  olar 
ki,  eyni  olub  daş  qarışıq  torpaqdan  ibarətdir.  Keramika  və  başqa 
tapıntılar bu  təbəqədən  altda,  döşəmoyə  yaxın  aşkar edilir.  Otaqlarda 
iki  döşəmo  səviyyəsi  aşkar  edilir.  Qədim  bərpadan  sonrakı  döşəmə 
80-120  sm  dərinlikdə,  otaqların  ilk  döşəməsi  isə  qalanın  şərq 
tərəflndə  75-80  sm  dərindədir.  Qalanın  orta  hissəsində  yerləşən 
otaqlarda  döşəmələrin  səviyyələri  bir-birinə  yaxın  olub,  bəzi  ycrlərdə 
25-30  sm-ə qədərdir.
Mədəni  təbəqənin  torkibindo  kömür qırıntılarına  və  çürüntüyo  rast 
gəlinmir.  Ehtimal  ki,  qala  ilk  orta  əsrlərdə  güclü  dağıntıya  məruz 
qalmış,  lakin  qaladan  sonrakı  osrlərdə  bir  neçə  dəfo  sığınacaq  kimi 
istifadə  olunmuşdur.  XX  əsrin  60-70-ci  illərində  qala  divarları 
texnikanın  köməyi  ilə  sökülmüş  və  nəticədo  qala  tikintilorino  ciddi 
zorər  dəymişdir. 
Ən 
çox 
qalanın 
giriş 
yolu  dağıdılmışdır. 
Ümumiyyətlə,  traktor işləyon  yerlərdə  modəni  təbəqodən  osor-olamot 
qalmamışdır.  Qalanın  içərisindəki  otaqlarda  da  yalnız,  döşomoyo 
yaxın  bəzi  yerlərdə  mədəni  təbəqəni  izləmək  mümkün  olmuşdur.
Dəlmə  qalasının  daxili  tikililəri  qalanın  müdafiə divarlarına  bitişik 
işlənmişdir.  Tikililərin  90%-i  şimal  divarınm  conub  tərəfində

---

yerləşir.  Bu  otaqlar  qala  divarı  ilə  dağın  zirvəsi  arasında  qaldığından 
çökəklikdə yerləşirlər.  Otaqlarda bir dənə də  olsun  pəncərə yeri  aşkar 
edilməmişdir.  Otaqlarda  heç  bir  istilik  sisteminin  olmadığını  da 
nəzərə  alsaq  bunların  yaşayış  üçün  nəzərdə  tutulmadığı  aydın 
görünür.
Qalanın  sahəsinin  kiçik  olması  da  sual  doğurur,  belə  ki,  burada 
çoxsaylı  qamizon  yerləşdirmək  mümkün  deyil.  Digər  tərəfdən, 
ətrafda  üzəri  daha  geniş,  təbii  müdafiə  imkanlarına  malik  çoxlu 
dağlar  vardır.  Ona  görə  də  qalanın  nə  üçün  məhz  burada  tikilməsinin 
səbəbləri  aydınlaşdırılmalıdır.  Diqqəti  cəlb edon  yeganə  səbəb  Dəlmə 
qalası  yerləşən  dağın  su  mənbəyinə  yaxın  olmasıdır.  Bu  da  qala 
sakinlərinin  su  təchizatı  üçün  deyil,  daha  çox  qalanın  müdafiə 
divarlarının tikintisi zamanı  suya olan ehtiyacla bağlı  olmuşdur.
ƏDƏBİYYAT:
1.  B.  İbrahimov.  I  Plovdağ  nekropolu  dəfn  adətinin  bəzi 
xüsusiyyətləri  haqqında.  AAE, 2005, N I ,
2.
 
AÖHÖyjuıaeB  O.A. 
Ə
h c o j i h t
 
h
 
öporna  Ha  TeppHTopHH 
Haxn^ıeBaHCKOH  ACCP.  BaKy, 
« 3
j i m
» , 
1982.
3.  E.M.HöparHMOB.  H3yneHHe  naMflTHHKOB  HjıOBAara.  AƏOK.
MaxaMKana, 
2007.
4.  B.  İbrahimov.  2006-cı  ildə  Plovdağda  aıxeoloji  tədqiqatlar.
AAE, 2006, N2.
5.
  M.A.  TyceHHOBa. 
KepaMHKa  B
octohhoio
 
3aKaBKa3b« 
ən o x n
no3^Hefi  6poH3bi 
h
 
paHHero  >Kejıe3a 
b
 
XIV-IX 
b b
. 
üo 
h
. 
3. 
EaKy,  1 9 8 9 .
6.  r.O.fl>Ka(})ap0B.  C
ba
3H  A3ep6aH^>KaHa  co  cı paHaMH  nepejiHeH
A 3
hh
 
b
  ə n o x y   no3flH en   6 p o n 3 b i  
h
  p a H iıe r o   >Kejıe3a.  BaKy, 
1 9 8 4 .
7.  İbrahimli  B.İ.,  Aşurov  S.H.  Azərbaycan  arxeoloji  abidələrində
qoç  sinıvolu.  AAE,  2007,  N 1.
8.  Vəli  Baxşəliyev.  Naxçıvanın  qədim  tayfalarının  mənəvi 
mədəniyyəti.  Bakı,  2004.
9.  Avşarova  İradə.  X ocalı-G əd əb əy  nıədəniyyəti  tayfalarımn  bədii
tunc  m əm ulatıfe.ə.  X IV -V Il  əsrlər).  Bakı,  2007.
10.  T. 
n. 
KecaMaHJibi.  Xaw6yjıarcKHH  KypraH  c 
MaccoBbiM 
3axopoHCHHCM.  M KA,  VIII.  EaKy,  1976.
11.  Səfər  A şurov.  N axçıvanın  ilk  tunc  dövrü  keramikası.  Bakı, 
2002
.
12. 
B .r.A jıneB . 
KyjibTypa 
ən ox n  
Cpe^HeH 
6poH3bi 
A3ep6an^>KaHa  .  EaKy, 
«
3
j i m
» , 
1991.
13.  N ə c ə f M üseyibli.  G əm iqaya.  Bakı,  2004.
14.  AxyHjıOB  T.M.  /JpeBHeHiıiHe  KypraHbi  IO>KHoro  KaBKa3a. 
BaKy,  1999.
15. 
HöparHMOB 
E. 
KauiKan 
C. 
O 
norpe6ajibHbix 
«>KepTBeHHHKax».  AƏOK .  BaKy,  2005.
16.  İ.Nərimanov.  G ən cəçay   rayonunun  arxeoloji  abidələri.  Bakı, 
1958.
17. 
A slanov 
Q .M . 
İbrahimov 
B.İ. 
Xaraba-G ilan 
arxeoloji 
ekspedisiyasının  1986-cı  il  hesabatı.
18. 
Bəhlul  Ibrahimli.  N axçıvan  b ölg əsin in   tunc  dövrü  qəbir 
abidələrindo  ənonəvilik.  AA,  2 0 0 7 ,  N 3-4.
19.  Solm az  Q aşqay,  B əhlul  İbrahimli.  Orta  tunc  dövrü  qəbirlori 
haqqında. 
N axçıvan 
bu 
gün:İsIahatlar,perspektivlor. 
N axçıvan,  20 08 .
20.  y .   Epcn,  J\.  TpaMrı.  ApxeojıorHHccKHH  cjıoBapb.  MocKBa, 
1990.
21. 
TaxpaMan 
AraeB.  LUaxTaxTbi 
b
 
ən o x y  
i i o
3 ;
h i c h
 
6poıi3bi 
h
 
paHiıcro  >KCJiC3a.  EaKy-MocKBa,  200 2.
22.  T.AcjıaHOB,  E.H6parHMOB,  C.KauiKaü.  /IpeBHHc  ııCKpoııojm 
Xapa6a-rHJiaııa.  BaKy,  2002.
23.  Voli  Ə liy ev .  Azorbaycanda  tunc  dövrünün  boyalı  qablar 
m odoniyyoti.  Bakı,  1977.
2 4 .  ^
cbh
/
i
  P
oji
.  renesH c 
hhbhjih
33
hhh
.  M
ockbə
,  2005.
25.  B .A .A jickiiihii.  ConnajibHaH 
crpyKTypa 
h
 
ııorpe6ajibiibm 
o6pH/utpcBHC3CMjıe;tcjibHecKHX  o 6 iiicctb .  JleıiHiırpa;ı,  1986.

---