Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova

Hər bir məntəqədə azı iki-üç tədqiqat yeri ceçilməlidir: 
biri  çirklənmə  mənbəyindən  yuxarıda  (verilmiş  məntəqəyə 
nəzərən  obyektin  fon  vəziyyətinin  xarakteristikası  üçün),  biri-
ikisi isə çirklənmə mənbəyindən aşağıda. 
Suyun  mütləq  şəkildə  təyin  olunan  keyfiyyət 
göctəriciləri: 
- suyun temperaturu;  
            - asılmış maddələr; 
            - 
pH ; 
- həll olmuş oksigen; 
- oksigenin biokimyəvi sərfi; 
- iylər; 
- əsas ionlar; 
- biogen komponentlər; 
-  kimyəvi  çirkləndiricilər:  neft  məhsulları,  fenollar, 
pestisidlər, ağır metal birləşmələri; 
- radionuklidlər. 
Səth 
və 
yeraltı 
suların 
çirklənmə 
dərəcəsinin 
qiymətləndirilməsi 
müxtəlif 
kimyəvi, 
fiziki, 
bioloji 
göctəricilərə  əsasən  həyata  keçirilir.  KÇG
10
  göstəricisi 
(maddənin  YVKH  –ni  10  dəfə  aşan  kimyəvi  çirklənmə 
göstəricisi) aşağıdakı kimi təyin olunur:  
 



10
1
10
i
i
i
YVKH
C
KÇG
                           (2.3) 
burada 
i
C  
- 
suda 
i-ci 
kimyəvi 
maddənin 
konsentrasiyası, 
i
YVKH -  balıq  təsərrüfatı  üçün  müəyyən 
edilmişdir. Ekoloji böhran (EB) və ekoloji fəlakət (EF) zonaları 
üçün 
səth 
və 
yeraltı 
suların 
çirklənmə 
dərəcəsinin 
qiymətləndirilməsinin  bəzi  meyarları  cəd.  2.1  və  2.2  –də 
verilmişdir. 
 
 
 

---

 
Hidrobioloji indikatorlar 
Vahid  hidrobioloji  göstərici  olmadığından,  suyun 
keyfiyyəti zoobentozun vəziyyətini əks etdirən xarakteristikalar 
yığımı ilə təyin olunur. 
Okean 
və 
dəniz 
sularının 
çirklənməsinin 
monitorinqi.  Dəniz  və  okeanların  monitorinqi  –  suların 
çirklənmə  səviyyəsini,  onun  yayılma  dinamikasının,  dəniz 
ekosistemərinin  vəziyyətinin  təyini  məqsədi  ilə  biosenozların 
vəziyyətinin  izlənməsi,  təbii  və  antropogen  amillərin  təsiri 
altında onların dəyişməsinin qiymətləndirilməsi və proqnozu. 
 
Cədvəl 2.1 
Səth sularının kimyəvi çirklənmə dərəcəsinin 
qiymətləndirmə meyarları 
 Göstəricilər 
Nisbətən 
qənaətbəxş 
vəziyyət 
     
EB 
   
zonası 
     
EF 
   
zonası 
Kimyəvi 
maddələr, YVKH 
I-II 
dərəcəli 
təhlükə 
III-IV  dərəcəli 
təhlükə 
 
          1 
          1 
 
    
5 – 10 
  
50 
– 
100      
 
    
 10 
    
 10 
KÇG
10
 
I-II 
dərəcəli 
təhlükə 
III-IV  dərəcəli 
təhlükə  
 
          1 
         10 
 
  
35 – 80   
 
500 
-ə 
kimi  
 
    
 80 
    
 100 
Oksigenin 
kimyəvi 
istifadəsi- 
OKİ-fona 
nəzərən, 
mq/l 
 
       10 
 
   
10 – 20  
 
   
20 – 30  

---

Həll 
olmuş 
oksigen,% doyma 
       80 
   
20 – 50  
   
10 – 20  
Oksigenin 
biokimyəvi  istifadəsi, 
OBİ
5
 
          1 
   
10 
– 
100  
    
 100 
Nitritlər, 
YVKH 
        1    
     
5 – 10  
    
 10 
Nitratlar, 
YVKH 
        1 
   
10 – 20  
    
 20 
Minerallaşma, 
q/l 
        1 
     
2 – 3  
    
 3 
                                                
Cədvəl 2.2 
Təsərrüfat obyektləri üçün yeraltı suların çirklənmə 
dərəcəsinin qiymətləndirmə meyarları 
Göstəricilər 
Nisbətən 
qənaətbəxş 
vəziyyət 
     
EB 
   
zonası 
     
EF 
   
zonası 
Çirkləndirici 
maddələrin  miqdarı    ( 
nitratlar, 
fenollar, 
ağır 
metallar,  SPAV,  neft), 
YVKH  
 
    3 – 5  
 
  
10 – 100  
 
   
 100 
Xlorüzvülü 
birləşmələr, YVKH  
       1 
    
1 – 3  
   
 3 
 
Konserogenlər, 
benz(a)piren, YVKH 
       1 
    
1 – 3 
   
 3 
Çirklənmə 
ərazisinin sahəsi, km
2 
     

0,5 
    
3 – 5 
   

8 
Minerallaşma, q/l  
     

3 
  
10 – 100 
   

100 
   
Bununla  əlaqədar  olaraq,  məlumatın  alınmasınin  əsas 
prinsipi  müşahidələrin kompleks olmasıdır,  yəni çirklənmiş  və 

---

həmçinin  nisbətən  təmiz  sulu  akvatoriya  ərazilərində 
ekosistemlərin  hidrokimyəvi,  hidrofiziki  və  hidrobioloji 
xarakteristikalarının əlaqəli təyini. 
I  qrup  dəniz  stansiyaları  –  akvatoriyanın  daha  çox 
çirklənmiş  ərazilərində  çirklənmə  dərəcəsinin  operativ  aşkar 
edilməsi. Tam proqram üzrə aparılan müçahidələr ayda bir dəfə 
keçirilir və aşağıdakılar təyin olunur: 1) çirkləndirici maddələr 
(  neft  məhsulları,  pestisidlər,  ağır  metallar,  fenollar  və  s.); 
2)mühitin  göstəriciləri  (həll  olmuş  oksigen,  hidrogen  sulfit, 
ümumi  fosfor  vəs.);  3)  hidrometeoroloji  rejimin  elementləri 
(suyun  duzluğu,  suyun  və  havanın  temperaturu,  küləyin  və 
axının istiqaməti və sürəti, suyun şəffaflığı və rəngliyi); 4) fito- 
və 
zooplanktonun, 
zoobentosun 
və 
perifitonun 
əsas 
xarakteristikaları  (  orqanizmlərin  ümumi  miqdarı,  növlərin 
sayı, ümumi biokütlə və s.). 
II  qrup  dəniz  stansiyaları  –  sahil  rayonlarda  və  açıq 
dəniz  ərzilərində  yerləşdirilir  ki,  bu  yerlərə  də  çirkləndirici 
maddələr  miqrasiya  prosesi  nəticəsində  daxil  olur.  Dəniz 
sularının çirklənmə səviyyəsinin  mövsümi və illik dəyişməsini 
öyrənmək  üçün  istifadə  olunur.  Müşahidələr  I  qrup 
stansiyalarda olduğu proqram üzrə hər ay aparılır. 
III  qrup  dəniz  stansiyaları  –  fon  çirklənmə 
səviyyəsini  və  onların  mövsümi  və  illik  dəyişməsini  müəyyən 
etmək üçün, nisbətən təmiz sularda təşkil olunur. 
 
XX əsrin 80  –ci  illərin sonunda sabiq SSRİ  –ni 
əhatə  edən  və  bütün  daxili  dənizlərində  monitorinq  şəbəkəsi 
fəaliyyət  göstərirdi.  Onlardan  60  –  70  stansiya  I  qrupa,  570  – 
600 stansiya II qrupa və 1000 – 1100 stansiya III qrupa aid idi. 
Yer  hidrosferinin  vəziyyətinə  nəzarətin  metod  və 
vasitələri. 
 
Su ölçən stansiyalarda su səviyyəsinə nəzarət 
Məsafədən  su  ölçən  məntəqələr  səviyyəni  özü-özünə 
ölçənlərlə  təhciz  olunur  ki,  bunlar  da  su  səviyyəsi  haqqında 

---