torpaq xəritələrinin bir növünü təşkil edir və onlar tematik
xəritələr qrupuna aid edilir. Tematik xəritələrdə daha tam
şəkildə əsas xəritələşdirilən obyekt təsvir edilir, baxılan halda
bu müxtəlif inqrediyentlərlə çirklənmiş torpaqlardır. Landşaftın
digər komponentləri daha az təfərrüatla seçilir (xəritələşdirilir),
ümumi şəkildə göstərilir, ya da ki, ümumiyyətlə xəritədə
göstərilmir.
Çirklənmiş torpaqların xəritəsinin tərtib edilməsi çöl
şəraitində
toplanmış
torpaq
nümunələrinin
nəzərdən
keçirilməsi və analitik emalından, tədqiqat obyekti barəsində
ədəbiyyatdan, hesabat və digər məlumatlardan toplanmış bütün
materialların müqayisəsindən sonra yerinə yetirilir. Çirklənmiş
torpaqların xəritəsinin tərtib edilməsi prosesi aşağıdakı
mərhələlərdən ibarətdir: 1) topoqrafik xəritənin hazırlanması;
2) torpaqların çirklənmə dərəcəsi şkalasının işlənməsi; 3) çöl
işləri və digər materiallar əsasında torpaq konturlarının
korrektə edilməsi, çirklənmiş torpaqların konturlarının və əlavə
işarələnmələrin hazırlanmış topoqrafik əsasa çəkilməsi; 4)
xəritənin və torpaqların çirklənmə şərtlərini xarakterizə edən
əlavə işarələnmələrin tərtib edilməsi.
Çöl
tədqiqatları
üçün
nümunələrin
götürülmə
nöqtələrinin əlaqələndirilməsi üçün istifadə edilən ən çox
dayaq nöqtələrinə malik olan və müxtəlif dərəcədə çirklənmiş
torpaqların sərhədlərinin çəkilməsi üçün tam topoqrafik
əsasdan istifadə edilir. Çirklənmiş torpaqların xəritəsinin tərtib
edilməsində onun üzərində yalnız yüklənmənin müəyyən
hissəsi saxlanılır ki, torpaqların çirklənmə dərəcəsini
işarələndirilməsindən ötrü yer qalsın. Şərti işarələnmələrin
seçilməsində nəzərə almaq lazımdır ki, torpaq əsasən ilk
növbədə əraziyə bağlanmanı təmin etməli, ikincisi ərazinin
təbii xüsusiyyətlərini elə dərəcədə əks etdirməlidir ki, (relyef,
bikti örtüyü, hidroqrafiya və s.) kartoqrafiyada qəbul edilmiş
təsviri vasitələr buna imkan versin; üçüncüsü isə insanın
təsərrüfat fəaliyyəti mümkün qədər daha çox əks etdirsin. Ona
görə
çirklənmiş
torpaqların
təfərrüatlı
və
irimiqyaslı
xəritələrində kənd təsərrüfatı yerləri, sahələri və çöl yolları və
s. işarələnmələrini saxlamaq lazımdır.
Müxtəlif
inqrediyentlərlə
torpaqların
çirklənmə
dərəcəsinin qiymətləndirilməsi və coğrafi xəritənin çəkilməsi
üçün məsələn, torpaqların aşağıdakı çirklənmə dərəcəsi
şkalasından istifadə edilə bilər (nisbi vahidlərdə):
Çirklənməmiş
< 1
Zəif çirklənmiş
1-3
Orta çirklənmiş
3-5
Güclü çirklənmiş
5
Torpaqların
çirklənmə
dərəcələrinin
müvafiq
hesablamalarının aparılmasından sonra hazırlanmış topoqrafik
əsasa təklif edilən torpaqların çirklənmə dərəcəsi şkalası nəzərə
alınmaqla,
konturların
çəkilməsinə
başlanır.
Əvvəlcə
yoxlanmış xəritə-əsasa bu və ya digər ağır metalla çirklənmiş
torpaqların çirklənmə dərəsəsinin rəqəm qiymətləri köçürülür.
Torpaqların hər bir çirklənmə dərəcəsi şkalasının hər bir
qiymətinə xəritədə müəyyən rəng və ya ştrixlənmə uyğun
gəlməlidir. Rənglərin şkalası ən kiçiyindən başlayaraq (fon)
aşağıdakı kimidir: mavi – yaşıl – sarı – narıncı – qırmızı. Hər
bir element üçün ayrıca xəritə tərtib edilir. Nəzarət edilən
elementlərin sayı az olduqda (2-3 element) ümumiləşmiş
xəritələr tərtib etmək olar.
Çırklənmiş torpaqların xəritəsi izah edici yazı ilə müşayət
edilir, burada regionun bütün fiziki-coğrafi şəraiti, həmçinin
meteoroloji şərait şərh edilir və çirklənmə mənbələrinin
xarakteristikaları verilir. Analizin nəticələri cədvəl formasında
təqdim edilir və çirklənmiş torpaqların xəritələri ilə birlikdə
müvafiq təşkilatlara təyinatı üzrə istifadə edilməsi məqsədilə
göndərilir.
4. BİOLOJİ MONİTORİNQ
4.1. Bioloji monitorinq haqqında ümumi təsəvvürlər
4.1.1. Abiotik və biotik göstəricilər üzrə ətraf mühitin
vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin imkanları, üstünlükləri və
çatışmazlıqları
Mühitin
və
sistemin
antropogen
dəyişikliklərinin
qiymətləndirilməsi həm onların abiotik, həm də biotik (biotanın
müxtəlif xarakteristikalarının müəyyənləşdirilməsi, analizi və
şərhi əsasında) parametrləri üzrə yerinə yetirilə bilər. Hər iki
yanaşmanın üstünlükləri və çatışmazlıqları vardır (cəd. 4.1).
Cədvəl 4.1
Abiotik və biotik göstəricilər üzrə ətraf mühitin
vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə (ƏMVQ)
yanaşmaların üstünlükləri və çatışmazlıqları
№
Yanaşma
Üstünlükrlər
Çatışmazlıq
Nümunələr
1
2
3
4
5
1
Abiotik
göstəricilər
üzrə
qiy-
mətləndirmə
Bir
sıra
konkret
amillərin
qiymətləri
məlumdur
Qiymətləndirmə
aşağıdakılara görə dəqiq
deyil:
1.
BBK
sisteminin
ümumi
çatışmazlıqlarına görə
2.
nəzərə
alınmış
amillərin payının az
olması
3.amillərin
qarşılıqlı
effektinin
nəzərə
alınmaması
4.mühitin
fon
xüsusiyyətlərinin nəzərə
alınmaması
BBK
və
CMTTS siya-
hıları
ISO
10304-
1:1992,
10703:1997,
11732:1997,
və s.
2
Biotik göstəri-
cilər üzrə qiy-
Metodların
əksəriyyəti
Hədd
qoyulması
amilləri
və
onların
ISO 9998:1991,
10707:1994,
Dostları ilə paylaş: |