Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova

mətləndirmə 
 
kifayət  qədər 
etibarlı 
qiymətləndir
məni 
təmin 
edir  
 
qiymətləri 
məlum 
deyildir 
 
11733:1995, 
10705:1995,  
Vudivissa 
metodu, 
saprobluq şka-
və s. 
3 
Ayrı-ayrılıqda 
biotik  və  abio-
tik  göstəricilər 
üzrə,  nəticələ-
rin müqayisəsi 
 
Qiymətləndir
mənin 
etibarlılığı  1, 
2-dən 
fərqli 
olaraq  abiotik 
və 
biotik 
göstəricilərin 
müqayisəsinə 
görə 
yüksəkdir. 
Bir 
sıra 
amillərin  qiy-
mətləri 
məlumdur. 
Hədd qoyulma amillərin 
nəzərə 
alınmaması 
ehtimalı 
əhəmiyyətli 
olaraq qalır. 
Hədd qoyulma amillərlə 
mühitin 
vəziyyətinin 
determinasiyası 
qanunauyğunluqları 
naməlum olaraq qalır. 
“Təbiətin 
qorunması 
ГОСТ-ları 
(17.1.3.07-82, 
17.1.3.08-82, 
və s.), SNvəQ  
2.1.4.559.-96, 
“Belçika” 
metodu və s.  
4 
Biotik və abio-
tik  göstəricilər 
əsasında  qiy-
mətləndirmə  
 
Hədd  
qoyulma 
amilləri və 
onların təsir 
qanunauyğunl
uqları təyin 
edilir. 
ƏMVQ-nin 
etibarlılığı 
maksimaldırE
koloji 
normallaşdır- 
və mühitin 
tənzimləməsi 
üçün ən yaxşı 
əsas. 
Ən böyük əmək tutumu,  
ekoloqların  ixtisaslarına 
ən yüksək tələblər. 
 
Şirin 
su 
və 
meşə 
eko-
sistemlərin  bəzi 
ekoloji 
normativləri 
 
 
 
Abiotik  parametrlər  mühitin  tərkibini,  onun  konkret 
neqativ  dəyişikliklərini  bilavasitə  xarakterizə  etdiyindən 
əlverişlidir,  özü  də  ciddi  şəkildə  kəmiyyət  ifadəsinə  malikdir. 
Lakin,  onlara  əsasən  mühitin  tam  xarakteristikasını  almaq 
mümkün deyildir, çünki: 

---

 
1)  Əsas  məsələ  aydın  olmayaraq  qalır:  abiotik  şərait 
ümumilikdə biotanın tələblərinə nə qədər cavab verir. 
 
2)  Ekosistemə  müasir  antropogen  təsirlər  bir  qayda 
olaraq olduqca mürəkkəbdir. Tədqiqatçının təyin etdiyi abiotik 
parametrlərin  sayı  nə  qədər  çox  olmasına  baxmayaraq,  tam 
təminat yoxdur ki, bütün təsiredici amillər nəzərə alınsın.  
 
3) Ekosistemlərin reaksiyası nəinki amillərin tərkibindən, 
həm  də  onların  qarşılıqlı  təsirlərin  mürəkkəb  effektindən  də 
asılıdır.  
  
Bu  isə  yalnız  abiotik  parametrlərə  görə  mühitin 
keyfiyyətinin və onun antropogen dəyişikliklərinin ekosistemin 
vəziyyətinin 
qiymətləndirilməsinin 
effektivliyini 
məhdudlaşdırır.   
 
Biotik  parametrlərdən  istifadə  edilmənin  üstünlüyü 
onların  böyük  etibarlığında  və  obyektivliyindədir.  Biotanın 
vəziyyəti  abiotik  mühitin  ümumi  vəziyyəti  ilə  müəyyən  edilir 
və  istənilən  mənşəli  neqativ  təsirlərin  tam  şəkildə  nəzərə 
alınması  dərəcəsindən  və  onların  tədqiq  dəyişməsindən  asılı 
olmayaraq müəyyən edilir.  
 
Bundan  başqa  biota  ətraf  mühitin  vəziyyətinin  güclü 
tənzimləyicisidir.  İstənilən, 
hətta  biotanın 
cüzi 
xarici 
pozulmaları  ətraf  mühitin  parametrlərinin  real  kəskin, 
gözlənilməyən, o cümlədən insan üçün vacib olan tez-tez qəza 
dəyişikliklərinə səbəb ola bilər.   
 
Bütün  bunlar  biotanın  monitorinq  obyekti  kimi  və  ətraf 
mühitə  təsirin  qiymətləndirilməsinin 
xüsusi  vacibliyini 
müəyyən  edir.  Lakin,  ümumiyyətlə  neqativ  təsiri  adekvat 
şəkildə  əks  etdirərək  biotanın  vəziyyəti  və  dəyişiklikləri  məhz 
hansı amillərlə onların yaranmasını izah etmir.  
 
Adekvat 
ekoloji 
normallaşdırmaqdan 
ötrü 
təkcə 
ekosistemin  ən  vacib  abiotik  və  biotik  göstəricilərini  seçmək, 
həm  də  mühitin  dəyişikliklərinə  biotanın  reaksiyasının 
qanunauyğunluqlarını mütləq nəzərə almaq lazımdır. Yalnız bu 
cür  müəyyən  etmək  mümkündür  ki,  hansı  abiotik  amillər  və 

---

hansı  dərəcədə  məhdudlandırılır  və  onların  qiymətlərini  necə 
dəyişmək  lazımdır  ki,  ümumi  təsir  səviyyəsi  icazə  verilən 
qiymətə kimi çatdırılsın.  
 
Bu  halda  bütün  sistemin  vəziyyəti  biotik  göstəricilərin 
nəzərə alınması və analizi nəticələrinə görə ümumilikdə kifayət 
qədər 
etibarlı 
şəkildə 
qiymətləndirilir, 
fiziki-kimyəvi 
xarakteristikaların  birbaşa  qiymətləndirilməsi  isə  antropogen 
amillərdən  məhz  hansılar  ətraf  mühiti  daha  güclü  sürətdə 
korlayır və bunun necə baş verməsinin aydınlaşdırmağa imkan 
verir.  
 
4.1.2. Bioloji monitorinq ekoloji monitorinqin tərkib hissəsi 
kimi 
 
 
 
Bioloji  monitorinq  (qısaca  –  biomonitorinq)  üç  əsas 
məsələnin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
1)  Biotanın  saxlanması  üzrə  fəaliyyətin  informasiya 
təminatı: 
biosferin 
(biosistemin 
təşkilinin 
müxtəlif 
səviyyələrində)  biotik  tərkib  hissəsinin  vəziyyətinin  müəyyən 
edilməsi  və  onun  antropogen  təsirə  qarşı  göstərdiyi  reaksiya. 
Biotanın  vacib  mühit  yaradıcı  rolunu  nəzərə  almaqla  (4.1.1 
bölməsi) aydın olur ki, sonuncunun saxlanması bəşəriyyət üçün 
praktiki əhəmiyyətə malikdir. Baxılan problemin etik və estetik 
aspektlər də aşkardır.   
 
 
2)  Biotik  parametrlər  üzrə  ətraf  mühitin  vəziyyətinin 
qiymətləndirilməsi. xüsusi rol Mühitin başlanğıc mərhələlərinin 
aşkar  edilməsi  xüsusi  rol  oynayır,  bunlara  qarşı  biota  bir  çox 
komponentlərə insandan daha çox həssasdır.   
 
3) Biotada  müxtəlif  inqrediyentlərin  tərkibinin  tədqiqi 
bioloji  monitorinqə  kifayət  qədər  şərti  aiddir;  bu  daha  çox 
müxtəlif  mühitlərdə  pollyutantların  tərkibinin  müəyyən 
edilməsinin tərkib hissələrdən birini təşkil edir.  

---