Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova

məhdudlaşdırıcı  amillərin  birləşməsinin  məcmusudur  (yəni 
rifah funksiyasına daim müəyyən qiymətini şərtləndirir).  
 
4.2. Müxtəlif dərəcəli bioloji sistemlərin bioloji indikator 
xarakteristikaları 
 
 
Bioindikasiya 
üçün 
müxtəlif 
dərəcəli 
biosistem 
göstəricilərindən  istifadə  edilə  bilər.  Adətən,  bioloji  indikator 
kimi istifadə edilən biosistemin dərəcəsi nə qədər aşağı olarsa, 
mühitin təsiri barəsində nəticələr bir o qədər xüsusi ola bilər və 
əksinə.  
 
4.2.1. Orqanizm və suborqanizm strukturları  
 
Suborqanizm  dərəcəli  biosistemlərə  molekulyar  və 
molekulyar  komplekslər  (zülallar,  nuklein  turşuları  və  s.), 
hüçeyrə  orqanoidləri,  hüceyrələr,  toxuma,  orqanlar  və  orqan 
sistemləri 
daxildir. 
Bioindikasiya 
üçün 
aşağıdakı 
xarakteristikalar daha səciyyıvidir: 
-  toxumaların kimyəvi tərkibi; 
-  fermentlərin tərkibi, strukturu və funksional aktivlik 
dərəcəsi; 
-  hüceyrə orqanoidlərin struktur-funksional 
xarakteristikaları; 
-  hüceyrələrin ölçüləri, onların morfoloji 
xarakteristikaları, aktivlik səviyyəsi; 
-  histoloji göstəriciləri; 
-  toxuma və orqanlarda pollyutantların konsentrasiyası;  
-  mutasiyaların tezliyi və xarakteri, kanserogenez, 
eybəcərlik.  
 
Mühitin 
amillərinin 
teratogen 
effekti 
– 
test-
orqanizmlərdə  müxtəlif  eybəcərlik,  inkişafın  qüsurların  əmələ 
gətirməsi 
qabiliyyətidir. 
Teratogen 
təsirlərin 
fəsadları 
müxtəlifdir:  bəzi  hallarda  teratogenez  yalnız  hüceyrə 
orqanoidlərində,  ayrı-ayrı  hüceyrələrdə,  digər  hallarda  isə 
toxumalara, orqanlara  və  bütün orqanizmə təsir göstərir. Ətraf 

---

mühitin  vəziyyətinin  bioindikasiyası  və  onun  antropogen 
dəyişiklikləri  üçün   orqanizmin  çoxsaylı  struktur (anatomik) 
və  funksional  (fizioloji)  xarakteristikaları  böyük  rol  oynayır. 
Bu  göstəricilər  “Ümumi  ekologiya”,  “Fiziologiyanın  əsasları” 
və  “Toksikologiya”  fənnləri  üzrə  mühazirə  kurslarında 
nəzərdən keçirilir.  
4.2.2. Populyasiyalar  
 
  Bioindikasiya  və  biotestdən  keçirmədə  rifah  funksiyası 
kimi 
aşağıdakı 
statistik 
və 
dinamik 
populyasiya 
xarakteristikalarından istifadə edilir (cəd. 10) 
Cədvəl 4.1  
Populyasiyaların əsas bioindikasiya xarakteristikaları 
Xarakteristika 
Ölçüsü 
                             Statistik xarakteristikalar (t zaman anında) 
Sayı: n
t
  –populyasiyada fərdlərin ümumi miqdarı. 
nüsxə 
Sıxlığı:  N
t
    –  həcm  vahidində  və  ya  sahə  vahidində 
fərdlərin miqdarı. 
nüs.[sah.]
–1
, 
nüs. [həcm]
–1
 
Biokütlə:  B
t
  –  həcm  vahidində  və  ya  sahə  vahidində 
fərdlərin ümumi kütləsi. 
[k.] [sah.]
 –1
, 
[k.] [həcm]
 –1
 
Fərdin  orta  kütləsi:  W
t 
–  biokütlə  və  sıxlığın  nisbəti 
(ölçü-çəki strukturunun sadə xarakteristikası; daha dəqiq 
qiymətləndirməni onun histoqramı verir).  
[k.] 
Müxtəlif  cins  fərdlərin  nisbəti  (populyasiyanın  sadə 
cins strukturunun xarakteristikası). 
— 
Fərdlərin  məkan  üzrə  qeyri-bərabər  paylanmasının 
göstəriciləri 
(sadə 
xarakteristika: 

2
/
t
N
– 
populyasiyanın  sıxlığının  dispersiya  və  orta  hesabı 
nisbəti və s.). 
— 
Dinamik xarakteristikalar (Δt = t
2 
- t
1
 dövrü ərzində) 
Populyasiya sıxlığının mütləq dəyişmə sürəti: dN/dt =(N
2
 –
N
1
)  Δt
-1
; N
1
 və N
2 
– t
2 
və t
1
 anlarında N
t
 - nin qiymətləri. 
 nüs.[sah.]
 –1
[zam.]
 –1
,  
nüs.[həc.]
 –1
[zam.]
 –1
 
Populyasiya kütləsinin mütləq dəyişmə sürəti: 
dB/dt = (B
2
 – B
1
)  Δt
-1
; B
1
 və B
 2 
– B
 t
-nin t
2 
anlarında t
1
 
qiyməti. 
[k.][sah.]
 –1
[zam.]
 –1
,  
  [k.][həc.]
 –1
[zam.]
–1
 
Populyasiya  sıxlığının  nisbi  dəyişmə  sürəti:  r
N
  =  dN/dt   
N
-1
;   
N
– Δt  dövrü ərzində orta sıxlıq.   
[zam.]
-1
 

---

Populyasiya biokütləsinin nisbi dəyişmə sürəti: r
B
 = dB/dt  
B
-1
;  
B
 –Δ t dövrü ərzində orta biokütlə. 
[zam.]
-1
 
Xüsusi  doğum  sayı:  b  =  N
b
   
N
-1
    Δt
-1
;        N
b
  –  yeni 
fərdlərin  Δ  t  zaman  ərzində  anadan  olması  münasibəti  ilə 
populyasiya sıxlığının artımı.  
[zam.]
-1
 
Xüsusi ölənlərin sayı: d = N
d
  
N
-1
  Δt
-1
;      N
d
 –Δt 
dövrü  ərzində  fərqlərin  məhvi  ilə  əlaqədar  olaraq 
populyasiya sıxlığının azalması.  
[zam.]
-1
 
Növün “biotik potensialının” reallaşdırma payı:  
(r
N
 
max    p. 
/  r
N
 
max
)  –  r
N 
tədqiq  olunan  populyasiyanın 
maksimal  qiymətinin    (r
N
 
max    p.
)  və  növün  “biotik 
potensialının”  (ideal  şəraitdə  verilmiş  növün    r
N
 
maksimal qiymətinin nisbəti.  
— 
Fundamental  
f 
və  reallaşdırılmış  
r 
Xatçinson 
nişlərinin nisbəti: (
f
/
r
) 
— 
Populyasiya məhsulu:  P
t
 = B
1
 – B
2 
 + B
el
;    B
el
 – Δt  
dövrü  ərzində  populyasiyadan  eliminasiya  olunmuş 
biokütlə  (yəni  fərdlərin  məhvi  və  ya  mühacirliyi 
nəticəsində çıxarılmışdır) 
[k.][sah.]
 –1
,  
[k.][həcm.]
 –1
, 
[en.][sah.]
–1
,  
[en.][sah.]
 –1
 
Populyasiyanın məhsuldarlıq  sürəti: 
p
t
  =  – Δt  dövrü 
ərzində populyasiya tərəfindən orta yaranma sürəti  
[k.][sah.]
 –
1
[zam.]
 –1
,  
[k.][həc.]
 –
1
[zam.]
–1
, 
[en.][sah.]
–
1
[zam.]
–1
,  
[üen.][həc.]
 –
1
[zam.]
–1
 
İşarələnmələr:  nüs.  –  [k.],  [en.],    [sah.],    [həc.],  [zam.]  –  müvafiq  olaraq 
nüsxələr,  kütlə, enerji, sahə, həcm, zaman vahidləridir.
 
4.2.3 Çoxnövlü biosistemlər (qruplar, ekosistemlər) 
 
 
Təbii ekosistemlərin bütün biotasının tədqiqi adətən hətta 
bioloqların  böyük  kollektivi  üçün  də  çox  çətin  bir  məsələdir. 
Əgər  hətta  ekosistemin  biomüxtəlifliyi  nisbətən  böyük  olmasa 
belə,  biotanı  çoxlu  sayda  sistematik  qrupların  nümayəndələri 
təşkil  edirlər.  Onların  əksəriyyəti  üçün  növ  diaqnostikası 
olduqca  yüksək  ixtisas  tələb  edir  və  az  saylı  sistemçi 

---