1)Qrupların statistiki xarakteristikalarının dinamiki
göstəriciləri.
Populyasiyaların dinamikasının tədqiqində olduğu kimi
qrupların dinamiki xarakteristikaları kimi aşağıdakılar çıxış edə
bilərlər:
- tədqiq olunan Δt = t
2
– t
1
zaman dövrü ərzində hər hansı
bir statistiki X xarakteristikasının qiymətinin dəyişməsi
(sıxlıqlar, qrupun biokütləsi, müxtəliflik indeksləri və s.)
Δ X
Δ t
= X
2
– X
1
,
burada X
1
və X
2
- X
t
-nin t
2
və t
1
anlarındakı qiymətləri;
- t zaman anında statistik xarakteristikanın qiymətinin
mütləq dəyişmə sürəti:
dX /dt ≈ (X
2
– X
1
) Δt
-1
;
- t zaman anında statistik xarakteristikanın qiymətinin nisbi
dəyişmə sürəti:
r
X
= dX/dt
X
-1
,
burada
X
- Δ t dövrü ərzində orta biokütlə.
Şək. 4.1. Eyni növ zənginliyə malik qrupun strukturunun xarakterik
nümunəsi. (a) fon şəraitində (təsirdən kənarda) və (b) antropogen təsir
zamanı. Şennon-Uiver indeksinin qiymətləri göstərilmişdir.
2) Qrupların funksional xarakteristikaları.
Qrupların funksional xarakteristikalarına ekoloji-fizioloji
göstəricilər şamil edilir (orqanizmin
fizioloji
“balans
bərabərliyinin toplananları”), onlar ümumiyyətlə bütün qrup
üçün ümumilikdə, həm də onların müxtəlif nisbətləri üçün
hesablanmışdır.
Qrupun (və ya ekosistemin) mübadilə sərfi R=
N
j
j
R
1
(additiv şəkildə verilmiş qrupun bütün orqanizmlərin
mübadiləsinə çəkilən xərclərin cəmi kimi təyin edilir. Mübadilə
sərfi destruksiyanın intensivliyi – orqanizmlərin sərf edilmiş
üzvi maddələrin daha sadə birləşmələrinə kimi, qismən də
mineral maddələrə kimi parçalanması ilə müəyyən edilir.
İnsan da daxil olmaqla canlı orqanizmlərin əksəriyyəti
aerobdurlar (yunanca "αεροσ" – hava), yəni oksidləşdirici
kimi nəfəs almada oksigendən istifadə edirlər. Bir qram
oksigenin sərfi zamanı üzvi maddələrin oksidləşməsindən
ayrılan enerjinin miqdarı oksikalorili əmsal adlanır (К,
[kkal/qO
2
] və ya [kC/ qO
2
]. 1 qram zülalın tam oksidləşməsinə
1,748 q O
2
sərf edilir. 1 q zülalın oksidləşməsi zamanı azad
olan enerji orta hesabla 5,65 kkal təşkil edir. Ona görə də
zülallar üçün К - nın qiyməti 5,65/1,748 = 3, 23 kkal/qO
2
təşkil edir. Karbohidrat və yağlar üçün К - nın qiyməti
müvafiq olaraq 3,28 və 3,54 kkal/qO
2
təşkil edir. Müxtəlif
orqanizmlərin bədənlərində üzvi maddələr orta hesabla 80 %
zülaldan, 10 % yağdan və 10 % karbohidratlardan ibarət
olduğundan К adətən 3,27 kkal/qO
2
bərabər götürülür. К- dan
istifadə edilməsi orqanizmin nəfəs alması zamanı aerob-
orqanizmin oksigenin sərf edilməsi sürətinə görə mübadilənin
intensivliyini təyin etməyə imkan verir.
İlkin məhsul – qrupun və ya ekosistemin bütün
produsentlərinin cəm məhsulunu təşkil edir. Produsentlərin
əksəriyyəti (bitkilər, yosunlar, sianeylər) ilkin məhsulun
istehsalı üçün Günəş enerjisindən istifadə edir, ona görə də
onların yaratdıqları ilkin məhsul fotosintez adlanır. Bəzi
produsent-bakteriyalar ilkin məhsulu onların işlədikləri
oksidləşmə-bərpaedici reaksiyalarda azad edilən enerjidən
istifadə
edirlər
(“xemosintez”).
Aşkar
edilmişdir
ki,
xemosintezi bəzi sianeylər də bacarırlar, onlar ümumiyyətlə
digər aləm nümayəndələrindən trofik strategiyanın müxtəlifliyi
ilə fərqlənirlər. Lakin Yerin ekosferinin ilkin məhsulunun əsas
hissəsi əsasən fotosintez yolu ilə yaradılır.
Ümumi ilkin məhsul – produsientlərin istehsal etdikləri
bütün üzvi maddələrdir (destruksiyaya məruz qalır o, cümlədən
sonradan xüsusi mübadiləyə sərf edilir). Təmiz ilkin məhsul -
produsientlərin daxili həyat təminatı çıxılmaqla (mübadilə
sərfləri) istehsal etdikləri üzvi maddələrdir. Təmiz ilkin məhsul
produsientlər tərəfindən inkişafa və ətraf mühitlə mübadilə
məhsullarının ifrazına sərf edilir. Beləliklə, ümumi ilkin
məhsulun elə hissəsi “təmiz” adlanır ki, onu produsientlər
özlərinə sərf etməyərək ekosistemə ötürürlər.
İkinci
məhsul
–
ilkin
məhsulu
istifadə
edən
konsumentlər yaradırlar. Konsumentlərin qrupu həmin qrupun
“real” məhsulu adlanır (qrupun bütün üzvləri tərəfindən
yaradılır və onun kənarlarında bu və ya başqa cür istehlak üçün
“ixrac” edilə bilər. Konsument qrupunda bir neçə sülalələrin
olmasına görə (yırtıcı və qurbanlar birgə yaşayırlar) “real”
məhsul qeyri-additivdir, yəni, hər bir növün müvafiq
göstəricilərinin sadəcə cəmi kimi təyin edilə bilməz (belə ki,
qurbanların yaratdıqları məhsulun müəyyən hissəsi qrupun
özündə istehlak edilir). Sadə halda (əgər qrupda yalnız birinci
və ikinci sülalə konsumentlər mövcuddursa, həm də bütün
yırtıcılar yalnız öz cəmiyyətinin qurbanları ilə qidalanırlarsa)
“real” P
b
aşağıdakı tənlik üzrə hesablana bilər:
P
b
= P
n
– С
х
+ P
х
,
Dostları ilə paylaş: |