Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova

(Knopp, 1954; Pantle, Buck, 1955; Zelinka, Marvan, 1961, 1966; 
Sladecek,  1973;  və  s.).  Bu  saprobluğun  ball-la  qiymətləndirmə 
sistemindən kəmiyyətcə, 
 
S
 indeksinə görə: hipersaprob zona -  
4

S
,  polisaprob  - 
00
,
4
51
,
3


S
, 

-  mezasaprob  - 
50
,
3
51
,
2


S
, 

- 
mezasaprob 
50
,
2
51
,
1


S
, 
oliqosaprob 
50
,
1
00
,
1


S
, ksenosaprob - 
1

S
. 
 
1)  Pantle-Buka  görə  saprobluq  indeksi  (R. Pantle, 
H. Buck, 1955): 
 
   
 
p
k
p
k
PB
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
S


















0
0
4
3
2
1
0
 
burada  0,  1,  2,  3  və  4  -    kseno-,  oliqo, 

-  mezo, 

-  mezo  və 
polisaprobluğa 
müvafiq 
gələn 
saprobluq 
indekslərinin 
qiymətləridir; N
  k
,  N
  β
,  N
  β
,  N
  α
  və N
  p
 –  müvafiq  olaraq  bütün 
indikator  növlərinin  -  kseno-,  oliqo, 

-  mezo, 

-  mezo  və 
polisaprobluqları populyasiya sıxlıqlarının cəmləridir. 
 
2)  Sladeçekə  görə  saprobluq  indeksi  (V. S la deček ,  
1955): 








m
i
i
m
i
i
i
S
N
N
S
S
1
1
:

 
burada 
i
S

- 
i
  indikator  növünün  saprobluq  indeksinin  faktiki 
qiyməti; 
i
N
-  onun  populyasiya  sıxlığı,  mütləq  və  ya  nisbi 
(qrupdakı  bütün 
m
  indikator  növlərinin  ümumi  sıxlığındakı 
payı). 
i
S

-nin  qiyməti  “saprob  valentlik”  adlanan  verilmiş  (χ) 
növünün  –  5  müxtəlif  sapropluq  zonasında  paylanması  nəzərə 
alınmaqla  hesablanır  (verilmiş  saprobluq  zonasında  baxılan 
növ  fərdlərinin  rast  gəlmə  tezliyindən  asılı  olaraq  “saprob 
valentlik” 0-dan 10 arasında dəyişə bilər):
 

---



p
o
k
i
S


















4
3
2
1
0
1
,
0

, 
burada 0, 1, 2, 3 və 4 – kseno-, oliqo-, 

-mezo-, 

-mezo və 
polisaprobluq  şərtlərinə  müvafiq  olan  saprobluq  indeksinin 
qiymətləridir; 
a
o
k





,
,
,
 və 
p

- müvafiq olaraq kseno-, 
oliqo-, 

-mezo-, 

-mezo  və  polisaprobluq  şərtləri  üçün 
“saprob valentlikdir” (qiymətləri 1-dən 10 kimi). 
 
Beləliklə,  Sladeçek  indeksi,  Pantle-Buk  indeksindən 
fərqli  olaraq  daha  dəqiq  qiymət  verir,  belə  ki,  hesablamalarda 
hər  bir  indikatorluq  növlərindən 
 
i
S

  asılı  olaraq  saprobluq 
indeksinin faktiki qiymətini nəzərə alır.  
 
3)  Rotşayna  görə  saprobluq  indeksi  İ.K.  Toderaş 
modifikasiyasında  aşağıdakı düstur üzrə hesablanır:  
 
   
 
 












m
i
i
i
m
i
i
i
i
R
G
N
G
N
S
S
1
1
:

 
burada 
i
G
-  “indikator  çəkisi”  adlanır  və  müvafiq  indikator 
növünün  saprobluğun  müəyyən  şərtlərinə  mənsubluğunu, 
xarakterini  əks  etdirir.  Sapropluğun  müəyyən  şərtlərində 
verilmiş növün mövcudluğu nə qədər çox sübut edirsə, verilmiş 
növün  “indikator  çəkisi”  bir  o  qədər  yüksək  olur  (10  ballıq 
sistem  üzrə  qiymətləndirilir).  Bunun  sayəsində  Rotşaynın 
modifikasiya  edilmiş  indeksi  daha  etibarlı  saprobluğun 
kəmiyyət  qiymətləndirilməsini  verir,  nəinki  Sladeçek  indeksi, 
həm də daha artıq Pantle-Buk indeksindən. 
 
Zoobentosda  5  indikator  növü  rast  gəlindiyi  vəziyyətdə 
saprobluq indekslərinin hesablanmasının sadə nümunəsi cədvəl 
4.2-də verilmişdir.    
 
  

---

Cədvəl 4.2. 
Saprobluq indekslərinin hesablanması nümunəsi 
 
Saprobluq indeksi: 
№ 
Növ 
Populy
asiya 
sıxlığı  
N, 
ekz/m
2
 
ks
eno
 –
 0
 
ol
iqo
 –
 1
 
β
-m
ez
o
 –
 2
 
α
-m
ez
o
 –
 3
 
pol
i 
–
 4
 
i
G
 
 
i
S

 
 
1 
Agrion 
vigor 
50 
– 
9 
1 
– 
– 
5 
1.1 
2 
Tanytarsus 
gregarius 
30 
2 
8 
– 
– 
– 
4 
0.8 
3 
Tanytarsus 
gregarius 
90 
– 
2 
6 
2 
– 
3 
2.0 
4 
Hydropsyc
ha sp. 
160 
1 
2 
4 
3 
– 
1 
1.9 
5 
Caenis 
macrura 
80 
4 
4 
2 
– 
– 
2 
0.8 
 
61
.
1

PB
S
 (

- mezosaprobluğa daha yaxındır), 
53
.
1

S
S
 (

- mezosaprobluğa daha yaxındır), 
40
.
1

R
S
 (oliqosaprobluğa daha yaxındır). 
 
Hesablamaların 
nəticələri 
göstərir 
ki, 
Rotşaynın 
modifikasiyalı indeksindən istifadə etmə saprobluq dərəcəsinin 
diaqnoz edilməsini dəqiqləşdirməyə imkan verir və daha üstün 
hesab edilir.  
 
“Vudivissin 
biotik 
indeksi” 
müəllif 
tərəfindən 
qısaldılmış  və geniş  modifikasiyalarda  verilmişdir. Konkret su 
axını  üçün  işlənmişdir  (qısaldılmış  modifikasiya  texniki 
ədəbiyyatda  “Trent  çayının  indeksi”  kimi  məşhurdur),  lakin 

---

istənilən 
kiçik 
çay 
sularının 
keyfiyyətinin 
qiymətləndirilməsindən  ötrü  geniş  istifadə  edilir.  Vudivissin 
indeksinin  əsas  üstünlüyü  geniş  istifadə  edilməsi  və  təyin 
edilməsinin  sadəliyidir,  belə  ki,  o,  zoobentosun  iri,  hamıya 
məlum  taksonometrik  qruplarının  nümayəndələrinin  nəzərə 
alınmasına əsaslanır (cəd.4.3).  
 
İndeksin əsas çatışmazlıqları: 
 
1) suyun keyfiyyətinin ball-la qiymətləndirilməsi; 
 
2) seçilmiş dərəcələnmələrin süniliyi 
 
3)    tətbiqinin  ərazi  məhdudluğu  (konkret  su  axınlarında 
indeksin  strukturunu  tədqiqatçının  mülahizəsinə  görə  yerli 
bentosun tərkibinə görə korrektə etmək lazım gəlir). 
 
4) əsasən üzvi çirklənməyə reaksiya verir.  
 
Axırıncı 
çatışmazlıq 
ümumiyyətlə 
şirin 
su 
ekosistemlərində  bioloji  monitorinqin  qüvvədə  olan  normativ-
metodik  bazası  üçün  olduqca  xarakterikdir.  Hazırki  bölmədə 
göstərilmiş  bütün    göstəricilər  praktiki  olaraq  su  obyektlərinin 
üzvi maddələrlə çirklənmə dərəcəsini daha yaxşı əks etdirir, bu 
isə  su  hövzələrinin  və  su  axınlarının  evtrofiya  prosesinin 
inkişafı barəsində mühakimə yürütməyə imkan verir.  XX əsrin 
birinci yarısında su obyektlərinə əsas antropogen təzyqin daxil 
olan  üzvi  pollytantların  və  fosfor  və  azot  mineral  duzların 
təsirindən 
yarandığından 
bioindikasiyanın 
belə 
sistemi 
tamamilə  adekvatdır.  Lakin,  hal-hazırda  su  hövzələrinin 
əksəriyyəti  əsasən  texnogen  təsirə  məruz  qalırlar  ki,  bu  da 
evtrofiyanın  adət  etmiş  ssenarisini  təhrif  edir  və  ya  da 
ümumiyyətlə  hidrosistemlərin  prinsipcə  yeni  sukressiyasına 
səbəb olur.  
Cədvəl 4.3 
Vudivissin biotik indeksinin müəyyənləşdirilməsi 
Genişləndirilmiş biotik indeks: 
qrupların ümumi sayı 
 
 
İndikator qrupu 
 
 
Növlərin 
miqdarı 
0-12-56-1011-
15 
16-
20 
21-
25 
26-
30 
31-
35 
36-
40 
41-45

---

Trent çaıyının biotik indeksi: 
qrupların ümumi sayı 
1 növdən çox  -  7  8  9  10  11  12  13  14  15 
Plecoptera 
nimfa 
(yazböcəyi) 
mövcuddur 
Təkcə 1 növ  -  6  7  8  9  10  11  12  13  14 
1 növdən çox 
* 
-  6  7  8  9  10  11  12  13  14 
Ephemeroptera 
nimfaları 
(birgünlük 
böcək) 
mövcuddur 
Təkcə 1 növ 
* 
-  5  6  7  8  9  10  11  12  13 
Təkcə 1 növ 
** 
-  5  6  7  8  9  10  11  12  13 
Trichoptera 
süfrələri 
mövcuddur 
(çaydakılar) 
Təkcə 1 növ 
** 
4  4  5  6  7  9  9  10  11  12 
Gammarus 
(yan üzənlər) 
mövcuddur 
Sadalanan 
bütün növlər  
yoxdur 
3  4  5  6  7  8  9  10  11  12 
Asellus (“su 
eşşəyi”) 
mövcuddur 
Sadalanan 
bütün növlər  
yoxdur 
2  3  4  5  6  7  8  9  10  11 
Oligochaeta 
Chironomus 
(az tüklü 
qurdlar, 
“Ağcaqanad 
sürfəsi) 
Sadalanan 
bütün növlər  
yoxdur 
1  2  3  4  5  6  7  8  9 
10 
Bütün 
sadalanan 
qruplar yoxdur 
Həll olmuş 
oksigeni tələb 
etməyən 
orqanizmlər 
mövcud ola 
bilər 
0  1  2  - 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
    
*      Baetis  rhodani  istisna  olmaqla;        **  Baetis  rhodani  daxil 
olmaqla təsnifatın bu halında nəzərə alınmışdlr;  

---

 
Belə  ki,  intensiv  texnogen  təsirlərdə  su  hövzələrinin 
evtrofiyası 
onların 
asidifikasiyası 
və 
çoxkomponentli 
toksifikasiyası  ilə  birlikdə  müşahidə  olunur.  Müvafiq  olaraq, 
üzvi  maddələrin  bioloji  destruksiyasının  aerob  prosesləri 
hidrobiontların  asidoz  və  intoksiyasi  nəticəsində  inqibirləşir 
(xüsusən  də  metabolik  təsirli  metallarla  və  digər  texnogen 
pollyutantlarla  xroniki  zəhərlənmələrdə).  Deməli,  antropogen 
suksessiyanın 
vərdiş 
edilmiş 
suksessiyasını 
(məsələn, 
hipoksiyanın 
inkişafında)  sıxışdırıb  çıxarır,  bəzən  də 
ümumiyyətlə  əmələ  gəlməyə  bilər.  Aydındır  ki,  belə  hallarda 
adi  bioindikasiya  göstəriciləri  (OBS,  saprobluq  və  Vudiviss 
indeksləri  və  s.)  yararsız  olurlar.  Bu  yeni  bioindikasiya 
metodlarının  işlənməsini  və  tətbiqini  tələb  edir:  kəmiyyət, 
yüksək 
dəqiqlikli, 
universal, 
hidrosistemlərə 
müasir 
çoxfaktorlu antropogen təsirlərin xüsusiyyətlərini çevik surətdə 
nəzərə  alan.  Bu  halda  bioindikatorların  düzgün  seçimi  də 
böyük  rol  oynayır.  Hidroekoloqların  əksəriyyəti  əsaslı  surətdə 
perspektiv  bioindikator  kimi  zoobentosu  hesab  edirlər. 
Sedimentlərin  bentalda  toplandığından,  məhz  orada  su 
hövzəsinin  abiotik  şəraitinin  antropogen  dəyişiklikləri  daha 
kəskin 
surətdə 
özünü 
büruzə 
verir. 
Bundan 
əlavə, 
hidrobiontların  digər  qruplarla  müqayisdə  zoobentos  məkanda 
və  zamanda  daha  stabildir,  ona  görə  də  konkret  biotoplara  və 
ümumiyyətlə  su  ekosisteminə  göstərilən  antropogen  təsirlərin 
izlərini  özündə  xüsusi  dəqiq  surətdə  əks  etdirir  və  qoruyub 
saxlayır.  Planktonun  xarakteristikalarından  yalnız  mühit 
şəraitinin  qısamüddətli  dəyişikliklərini 
effektiv  surətdə 
qiymətləndirilməsindən ötrü istifadə etmək olar.  
 
 
 
 
 
 

---

Ədəbiyyat 
 
1.  Mehdiyev  A.Ş.,  Əzizov  B.M.,  Mehdiyev  C.S.  Aerokosmik 
monitorinq. Bakı, “Elm” – 2005,208 s. 
2.  Mehdiyev  A.Ş.,  Əhmədov  Ş.Ə.  Meteorologiya  və 
iqlimşünaslığın əsasları. Bakı, 2008, 340 s. 
3. Əhmədov Ş.Ə., Ağayev F.G., Şəfiyev M.Ə., Mirzəyev F.Ə. 
Ümumi ekologiya. “Müəllim”, 2005, 100 s. 
4.  Əhmədov  Ş.Ə.,  Muradov  N.M.  Ekologiya.Atmosferin 
çirklənməsi. Bakı, 2008, 82 s. 
5.  Муртазов  А.К.  Экологический  мониторинг.  Методы  и 
средста. (Учебное пособие ). Рязань, 2008, 149 с. 
6.  Тарасов  В.В.,  Тихонова  И.О.,  Кручинина  Н.Е. 
Мониторинг атмосферного воздуха. Москва, 2008, 128 с. 
7. Комиссаров Ю.А., Гордеев Л.С., Эдельштейн Ю.Д., Вент 
Д.П. Экологический мониторинг окружающей среды. Т.1 и 
2, М. «Химия». 2005, 764 с. 
8. 
Калинин 
В.М. 
Мониторинг 
природных 
сред. 
Тюм.Гос.Ун. 2007, 208 с. 
9. 
Виноградов 
Б.В. 
Аэрокосмический 
мониторинг 
экосистем. М. «Наука», 1984, 318 с. 
10.    Толмачева  Н.И.,  Шкляева  Л.С.  Космические  методы 
экологического мониторинга. Пермь, 2006, 296 с. 
11.  Толмачева  Н.И.,  Шкляева  Л.С.  Практикум  по 
лосмическим 
методам 
экологического 
мониторинга. 
Пермь, 2006, 132 с. 
12.  Мелехова  О.П.,  Егорова  Е.И.  и  др.  Биологический 
контроль 
окружающей 
среды: 
биоиндикация 
и 
биотестирование. М. «Аладемия», 2007, 288 с. 
13. Веницианов Е.В. и др. Экологический мониторинг: шаг 
за шагом. М. 2003, 253 с. 
14. 
Бузмаков 
С.А., 
Костарев 
С.М. 
Введение 
в 
экологический мониторинг. Пермь, 2009, 178 с. 

---

15.  Пашкевич  М.А.,  Шуйский  В.Ф.  Экологический 
мониторинг. С-Петербург, 2002, 75 с. 
16.  Гриценко  А.В.,  Лисьев  В.Н.  Биосферный  мониторинг. 
Харьков, 2000, 95 с. 
17.  Бельдеева  Л.Н.  Экологический  мониторинг.  Барнаул, 
2000, 119 с. 
18.  Бельдеева  Л.Н.,  Бушмина  Н.В.,  Усынина  Л.Г. 
Экологический контроль. Барнаул, 2008, 138 с. 
19. Хотунцев Ю.Л. Экология и экологическая безопасность 
Москва, 2004, 43 с. 
20.  Лабутина  И.А.,  Балдина  Е.А.  Использование  данных 
дистанционного зондирования для мониторинга экосистем 
ООПТ. Методическое пособие. Москва, 2011, 90 с. 
21. Зверев А.Т. Основные законы экологии. М, 2009, 172 с. 
22. Маврищев В.В. Основы экологии. Минск, 2007, 447 с. 
23. Якунина И.В., Попов Н.С. Методы и приборы контроля 
окружающей  среды.  Экологический  мониторинг.  Тамбов, 
2009, 101 с. 
24.  Cафарова  В.И.,  Кудашева  Ф.Х.  Экоаналитический 
контроль  в  системе  оценки  качества  окружающей  среды. 
М, 2004, 228 с. 
25.  Комиссаров  Ю.А.,  Гордеев  Л.С.  и  др.  Экологический 
мониторинг окружающей среды. М. 2005, 363 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 

---