Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova

                
 
Şək. 1.5. 
Monitorinq stansiyasının proqram təminatının işləmə sxemi. 
 
1.5. Ekoloji monitorinq strukturunda idarə etmə 
 
 
Müasir  ekoloji  proseslərin  mahiyyətinin  öyrənilməsi, 
təbii  və  təbii-texnogen  tarazlığın  tənzimlənmə  cəhdləri, 
müxtəlif  miqyaslı  sistemlərin  elmi  əsasda  idarə  edilməsindən 
kənarda  qala  bilməz.  Hal-hazırda  ekoloji  sistemlərə  tətbiqdə 
idarə  etmə  sxemi  onun  məzmununun  analizində  ən 
mürəkkəblər  sırasına  keçir,  insan  cəmiyyəti  ekoloji  idarəetmə 
məsələlərini  tam  şəkildə  həll  etmək  üçün  imkanlara  malik 
deyildir.  Ekoloji  idarəetmə  dedikdə,  dərk  edilmiş  təbii  və 
texnogen  xarakterli  obyektiv  ekoloji  qanunauyğunluqlar 
əsasında  insan  cəmiyyətinin  praktiki  məqsədlərə  müvafiq 
olaraq,  ekosferin  tənzimlənməsi  üzrə  şüurlu  fəaliyyət  nəzərdə 
tutulur.  
 
Ekoloji  idarəetmə,  ekosistemin    əvvəlki  və  cari 
göstəriciləri  nəzərə  almaqla  məqsəd  funksiyaları,  təşkilatı-
texniki  təbiəti  mühafizə  tədbirlərinin  planlaşdırılması  hesaba 

---

Ekoloji idarəetmə 
E
kos
is
te
m
in 
il
ki
n 
v
əz
iyyə
ti
nun 
b
ər
pa
 e
di
lm
əs
i 
E
kos
is
te
m
in 
di
g
ər
 
da
ya
nı
ql
ı 
v
əz
iyyə
tə
 
ke
çm
əs
i 
E
kos
is
te
m
d
ə 
da
ya
n
ıql
ı 
v
əz
iyyə
tl
ər
in 
axt
ar
ıl
m
as
ı 
 
v
ə 
də
st
əkl
ənm
əs
i 
alınmaqla  model proqnoz parametrləri əsasında  yerinə  yetirilir 
(şək. 5).  
 
Ümimiyyətlə,  ekoloji  monitorinq  sistemi  eyni  zamanda 
iki  məsələni  həll  edir:  dərk  etmə  və  idarəetmə,  özü  də 
birincisinin  ikinciyə keçməsi  ilə qarşıya qoyulur. Müşahidə  və 
nəzarət  məlumatları  yeni  biliklərin  alınması  üçün  baza  rolunu 
oynayır  (şək.6)  və  obyektin  idarə  edilməsinin  əsasını  təşkil 
edir.  Obyekt  haqqında  nə  qədər  az  məlumat  olsa,  nəzarət 
obyekti  və  idarəetmə  haqqında  maksimal  informasiyanın  əldə 
edilməsi üçün verici bir o qədər mükəmməl olmalıdır. 
 
Ən  sərt  təbiəti  mühafizə  normaları  çərçivəsində  təbii 
mühitin  keyfiyyətinin  effektiv  surətdə  tənzimlənməsi  və 
keyfiyyətinin  iqtisadi  cəhətdən  səmərəliyinin  əldə  edilməsi 
aşağıdakı məsələlərin həll edilməsi ilə mümkündür: 
 
 
 
 
 
 
 
Şək.1.6. Ekoloji idarəetmənin məsələləri. 
 
 

---

Müəssisələrin 
rəhbərliyi 
Texnoloji 
proseslər, 
təmizləyici
 
Tullantıların 
nəzarət 
sistemi
 
TPAİS 
Şəhərin 
atmosferi 
Regionun 
atmosferi 
 
Şəhər planlaşdırma 
və
 
normallaşdırıcı 
təşkilatlar
  
Şəhərin  AÇ-
nin
 
nəzarət  
sistemi   
  
Cari tullantılar
    
   
haqqında 
   məlumatlar
 
     Şəhər 
atmosferinin
 
çirklənməsi 
barədə 
BBK
 
Regional 
planlaşdırıcı
 
təşkilatlar  
Regionun 
AÇ-nin
 
nəzarət 
Regionun ekoloji
 
göstəriciləri
 
AÇ-nin 
azaldılması
 
üzrə 
  
•  təbii  mühitin  hansı  keyfiyyətləri  kompleks  və  vahid 
göstəricilər  şəklində  “normal”  və  “yüksək”  kimi  qəbul 
ediləcək; 
 
•  ekoloji  və  iqtisadi  nöqteyi  nəzərdən  təbiəti  mühafizə 
fəaliyyətinin  bərpaedici  fəaliyyətində  ətraf  mühitin  hansı 
keyfiyyət səviyyəsinə çatmaq üçün səy göstərmək lazımdır; 
 
•  bundan  əvvəlki sualın  cavabında,  bu  və  ya digər halda 
hansı meyarları rəhbər tutmaq lazımdır; 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək.1.7.Regionun təbii mühitinin vəziyyətinin tənzimləmə 
sisteminin strukturu. 
 

---

 
•  zərərli  texnogen  təsirlərin  azaldılması,  aşağı  salınması 
və  ya  tam  kompensasiyası,  ekoloji  ziyanların  aşağı  salınması 
və ya tam aradan qaldırılması, təbii mühitin keyfiyyətinin yeni 
daha  yüksək  səviyyəsinin  əldə  edilməsi  üçün  hansı  tədbirlər 
görülməsi tələb edilir; 
 
•  uzunmüddətli  zaman  intervallarında  təbiəti  mühafizə, 
bərpaedici  və  ya  kompensasiya  hərəkətlərinin  effektivliyi  və 
faydalılığı nə dərəcədədir (uzunmüddətli ekoloji proqnoz); 
 
•  iqtisadi  və  ekoloji  maraqların  toqquşduğu  zaman 
görülən tədbirlərin prioritetliyini necə müəyyə etməli. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
2.1. Atmosferin monitorinqi. 
 
 
Atmosferin  öyrənilməsinin  ilk  cəhdləri  M.V.Lomonosov 
tərəfindən  edilmişdir.  Rusiyada  ilk  hava  xidməti  1872-ci  ildə 
meydana  gəlmişdir.  Çoxlu  sayda  eksperimentlərlə  atmosfer 
çirklənməsilə 
meteoroloji 
parametrlər 
arasındakı 
əlaqə 
təsdiqlənmişdir. 
 
  Meteorologiya  –  yer  atmosferi,  onun  quruluşu, 
xüsusiyyətləri  və  onda  baş  verən  proseslər  haqqında  elmdir. 
Atmosferin xüsusiyyətlərinə və onda baş verən proseslərə səth 
örtüyünün  (  quru  və  dəniz  )  xüsusiyyətləri  və  onun  təsiri  ilə 
əlaqədar  baxılır.  Meteorologiyanın  əsas  vəzifəsi  havanın 
müxtəlif müddətlərə proqnozlaşdırılmasıdır. 
 
Meteoroloji 
stansiya 
– 
atmosferin 
vəziyyətinin 
müntəzəm  müşahidəsinin  əsas  komponentidir.  Aşağıdakıları 
yerinə yetirir: 
-  havanın  temperaturunun,  vəziyyətinin  və  rütubətinin 
ölçülməsi; 
-  küləyin sürət və istiqaməti; 
-  buludluğa,  yağıntıların  səviyyəsinə,  görünməyə, 
günəş radiasiyasına nəzarət. 
 
Yerüstü və gəmilərdə, açıq dənizdə buylarda yerləşdirilən 
dreyfedici stansiyalar fərqləndirilir. 
 
Məlumatların 
alınmasının 
yerüstü 
altsistemi 
65 
hidrometeoroloji və ətraf mühitin monitorinqi üzrə mərkəzdən, 
21 
hidrometeoroloji 
mərkəzdən, 
21 
hidrometeoroloji 
rəsədxanadan,  16  hidrometeobürodan,  18  aviameteoroloji 
mərkəzdən,  343  aviameteostansiyadan,  22  ətraf  mühitin 
çirklənməsinin 
monitorinq 
mərkəzindən, 
1606 
2. Ətraf mühitin əsas komponentlərinin 
ekoloji monitorinq metodları. 
  

---