ŞƏKİ Üsyanlari
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ARXİV MATERİALLARI
- End of the Text
81
edilmişdi. Onlara qarşı mübarizədə hər hansı üsul və vasitə məqbul hesab edilirdi. Bolşevik rejiminin qaçaqlara qarşı mübarizəyə ifrat səviyyədə diqqət yetirməsi nəzərinizə çatdırmaq istədiyimiz sənəddə öz əksini tapmışdır: «Muzdur və kasıb kəndlilərin düşüncəli hissəsini banditizm qalıqları ilə mübarizəyə cəlb etmək zəruridir. Banditizm qalıqları və onların köməkçiləri ilə mübarizənin gecikdirilməsi yol verilməzdir, üsyançılara və onların himayədarlarına qarşı fövqəladə tədbirlər görmək yolu ilə cəza siyasətinin yüksəldilməsi zəruridir». 67
qocaları, qadınları, uşaqları məhbəslərə doldurmaq, sürgünlərə göndərmək - budur həmin fövqəladə tədbirlər. Təxminən 10 il davam edən qaçaq hərəkatı məntiqi sonluqla nəticələndi. Onların hamısı son nəfərinə kimi məhv oldu. Başqa cür də mümkün deyildi. «Onlar türklərdi» əsərinin qəhrəmanlarından biri, Şəkidə qaçaqçılıq hərəkatının iştirakçısı Muradağa qaçaqların bu mübarizənin nəticələri barədə gəldikləri qənaəti belə ifadə etmişdi: «Qorxunc polis dövlətinə qarşı biz partizan olaraq nə edə bilərdik? Məğlub olduq, amma güclü bir orduya qarşı şərəfli bir müqavimət göstərdik». 68
Şəkidə üsyan və qaçaqçılıq hərəkatının tanınmış nümayəndələrindən biri də əslən Şəkinin Zəyzid kəndindən olan Məcid İsmayıl oğlu Mahmudov idi. O xalq içərisində Məşədi Məcid kimi tanınırdı. İstanbulda təhsil almışdı. Mal-mülk, var- dövlət sahibi olduğundan Sovet hökuməti tərəfindən daim təqiblərə məruz qalmışdı. Dəfələrlə mal-qarası, taxılı hökumət tərəfindən müsadirə edilmişdi. Hətta qolçomaq kimi «ifşa» edilərək iki ilə yaxın həbsxana həyatının əziyyətinə qatlaşmalı olmuşdu. Məşədi Məcid xeyirxah bir insan kimi tanınmışdı. Kənd camaatının qayğı yükünü daşımaq onun həyat tərzinə çevrilmişdi. Adətən qurban bayramı ərəfəsində qurban kəsməyə imkanı olmayan qonşulara, qohumlara qoyun paylayırmış ki, onlar da bu dini ayini yerinə yetirə bilsinlər. Məşədi Məcid üsyan ərəfəsində bütün qoyun sürüsünü, cəmi 1600 baş heyvanı sataraq əldə olunmuş vəsaiti üsyanın hazırlanmasına cavabdeh olan şəxslərə təqdim etmişdi. Şəki üsyanının rəhbərindən biri olmuş Bəhram bəy Nəbibəyov, qaçaqlardan Kor Xudu və Abbas hələ üsyandan xeyli əvvəl ara-sıra Məşədi Məcidin evinə qonaq gələrdilər. Bəhram bəy qədəmlərini darvazadan içəri qoyan kimi ərkyana deyərdi: - Ay Məşədi Məcid, bir toğlu kəsdir, söhbət edək.
67 C.Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 1999, səh. 123 68 2 Rana. Onlar türklərdi. Baki, Azərnəşr, 1993, səh. 26
82
Sonra süfrə arxasında əlçatmaz, ünyetməz keçmiş haqqında xatirələr bir- birinə calanardı. Onlar xəyalən bolşevik cəhənnəmindən uzaqlaşıb o illərə qovuşardılar. Bu görüşlər bir növ ləyaqətli kişilərin şərəfli keçmişə salaməleyki idi və onlar üçün mənəvi tələbata çevrilmişdi. Tale Məşədi Məcidə dostu Bəhram bəyin şərəfli həyatının son anlarının şahidi olmaq qismətini bəxş etdi. Bəhram bəy Buxdur dağında M.C.Bağırovun başkəsənləri ilə şir kimi vuruşub həlak olarkən Məşədi Məcid onun yanında idi. Qocaman pedaqoq Nizam müəllim xatırlayırmış: 1930-cu ilin yaz günlərindən birində Məşədi Məcid mənə yaxınlaşıb Qalaya (Şəki həbsxanasına) hücum edəcəklərini, Sovet hökumətini devirəcəklərini bildirdi. Mən çubuqla yerdə, toz üzərində iri bir dairə, onun içərisində isə nisbətən kiçik dairələr çəkdim. Sonra dairələrin içərisinə nöqtələr düzərək izah etməyə başladım. Bax bu iri dairə Sovet hökumətinin ərazisidir, qismən xırda dairələr respublikaların torpaqlarıdır, nöqtələr isə rayonlardır. Həmin nöqtələrin birində, yəni Şəkidə üsyan qaldırmaqla belə nəhəng əraziyə malik olan hökuməti necə devirmək olar? Nizam müəllimin bu izahatından sonra Məşədi Məcidin üzündə ani olaraq bir ümidsizlik ifadəsi dolaşmış və heç nə demədən atın belinə sıçrayaraq oradan uzaqlaşmışdı. Əlbəttə, bu sadə həqiqəti Məşədi Məcid də dərk edirdi. Lakin o, həyatının mənasına çevrilən dəyərlərin daim kolxoz quruculuğu fəalları və allahsızlar cəmiyyətinin üzvləri tərəfindən ələ salınmasına, özünə qarşı təhqiramiz rəftara dözə bilməmiş, bu cür yaşamağın mümkün olmayacağı qənaətinə gəlmişdi. Üsyan yatırıldıqdan sonra Məşədi Məcid dayısı Nəriman Salman oğlu və Qaçaq Abbasla bircə qaçaqçılıq həyatının çətinliklərinə sinə gərməli olur. Bir dəfə qaçaqları məhv etmək üçün kəndə o vaxt deyildiyi otryad (silahlı dəstə) gəlir. Onlar Nəriman Salman oğlunun evini mühasirəyə alırlar. Yəqin kimsə Nərimanın kənddə olması barədə yuxarı məlumat vermişdi. O, həmin anda evdə deyil, zəmidə idi. Elə zəmidəcə onu atəşə tuturlar. Taxılın içinə çökən Nəriman sinəsinə zəmidən çıxıb, dərə ilə özünü qaçaqlara çatdırır və otryadın kənddə olması barədə məlumatı yoldaşlarına çatdırmaqla onları xəbərdar edir. Nərimanın hələ də zəmidə olduğunu güman edən otryad üzvləri taxıla od vurub yandırırlar. Artıq qaş qaralmışdı. Silahlı dəstənin üzvləri kənddə gecələmək qərarına gəldilər. Bu məqsədlə kənd sakini Nəzir kişiyə müraciət edirlər. Lakin Nəzir kişi qaçaqlardan çəkindiyinə görə onları qonaq saxlamaqdan imtina edir. Eyni zamanda məsləhət görür ki, gecələmək üçün ən əlverişli yer elə Məşədi Məcidin evidir. Burada onlar tam təhlükəsizlik şəraitində olacaqlar. Silahlı dəstənin Məşədi Məcidi məhv etməyə gəldiyini bildiyi halda Nəzir kişi hansı məntiqlə onlara bu cür məsləhət vermişdir. Məsələ burasındadır ki, Məşədi Məcid və onun ailə üzvləri milli əxlaq dəyərlərini, o cümlədən qonağın 83
kim olmasından asılı olmayaraq toxunulmazlığının təmin olunmasını şərəf, namus meyarı hesab edərək həmişə uca tutmuşlar. Özlərini allah qonağı adlandıran bu şeytan nökərlərini, fəlakət elçilərini Məşədi Məcidin anası Səltənət xanım qarşıladı. «Aslanın erkəyi, dişisi olmaz» atalar deyiminin məna çalarlarını tam dolğunluğu ilə özündə təcəssüm etdirən bu qadın sanki nağıllar dünyasından gəlmişdir. At minən, silah oynadan Səltənət xanım evinə təşrif buyuran adamları qonaq etmək üçün qoyunu da özü kəsirdi. Bu cür kişi işinin qulpundan yapışmasını da belə izah edirdi ki, övladlarım baş kəsməklə günaha batmasınlar. Hamı kimi hökumətin göndərdiyi bu silahlı dəstə də Məşədi Məcidin evində açıq qabaqla qarşılanır. Odun-ocaq tədarükü görülür, qoyun kəsilir, qazan asılır. Səltənət xanım oğlunu silahlı dəstənin onlarda olması barədə xəbərdən halı etməyə də unutmur. Otryad üzvlərinin öz taleləri barədə təşviş keçirmələri əbəs deyilmiş. Qaçaqlar qəfil hücumla onları məhv etmək niyyətinə düşmüşdülər. Lakin dəstənin öz evində olduğunu bilən Məşədi Məcid qaçaq yoldaşlarını bu niyyətdən vaz keçməyə razı sala bilir. Amma ev, ailə sarıdan keçirdiyi üzücü nigarançılıq, sıxıntılı ovqat, onda evdəkilərin vəziyyətini öyrənmək üçün qarşısıalınmaz istək oyatmışdı. Dostları Məşədi Məcidi bu təhlükəli niyyətdən daşındırmaq üçün dilə tutsalar da nəticəsi olmur. Qaçaqlar arasında əldə olunan razılaşmaya görə Məşədi Məcid evə baş çəkib ani olaraq oranı tərk edərsə dəstə dərhal məhv edilməlidir, yox, əgər orada ləngiyərsə qaçaqlar müəyyən fasilələrlə bir-bir evə daxil olmalı idilər.
Məşədi Məcid otağa girərkən onlar süfrə başında idilər. Ani çaşqınlıq ev sahibinin verdiyi salamın cavabının ləngiməsinə səbəb oldu. Səltənət xanım oğlunu süfrəyə dəvət etməklə gərginliyi aradan qaldırır. Bir az keçməmiş Qaçaq Abbas, daha sonra Nəriman da gəlib onlara qoşulur. Çox qəribə bir vəziyyət yaranmışdı. Öldürməyə gələnlərlə ölümə məhkum edilənlər eyni süfrə arxasında əyləşib heç nə olmayıbmış kimi söhbət edir, duz- çörək kəsirdilər. Nəriman Soltan oğlu bir qədər kənarda pəncərənin qarşısında oturmuşdu. Onun iri qüssəsi, qəzəbli baxışları dəstə başçısının diqqətini cəlb etdiyindən Nərimanın kimliyi ilə maraqlanır. Cavab çox sərt olur. - Bir qədər əvvəl gülləyə tutduğunuz, zəmidə diri-diri yandırmaq istədiyiniz adam mənəm. Şam yeməyindən sonra yatmaq vədəsi çatdıqda dəf ediləsi müşkül görünən daha bir əngəl ortaya çıxır. Tərəflər bir-birinə inanmadıqlarından heç cürə əmin ola bilmirlər ki, gecənin bir aləmi gülləborana məruz qalmayacaqlar. Vəziyyətdən çıxış yolunu Məşədi Məcid göstərir. O, təklif edir ki, silahları yığıb anama verəcəyik, səhər isə geri götürəcəyik. Elə də edirlər. Bu hadisədən bir müddət sonra hökumət qüvvələri yenidən Zəyzid kəndinə daxil olub, Məşədi Məcidin bütün ailə üzvlərini həbs edərək qaçaqlarla mübarizə 84
üçün qərargah kimi istifadə edilən Kor Xudunun evinin zirzəmisinə salırlar. Burada Məşədi Məcidin övladları İsmayıl və Yaqubu mütəmadi olaraq döyür, onun yerini nişan verməyi tələb edirdilər. Qaçaq Abbasın qardaşı Əhməd İsmayılın gözü qarşısında güllələnir. Lakin sirr-xuda kimi qəbul ediləsi bir hadisə baş verir; Əhməd ölməyib, ağır yaralanmışdı. Bütün bu amansızlıqların baş alıb getməsinə rəvac verən Şəkinin milis rəisi Zahidov Əhmədi elə yaralı halda, nəfəsi ağzından çıxmamış dəfn edirlər. Dəhşət! İnsan qanına yerikləyən bu manyaklar orta əsrlərin ən qaranlıq dövrlərində mövcud olmuş inkvizisiya cəza üsullarını XX əsrdə Azərbaycanda tətbiq etməklə bizim gözəl məmləkətimizi cəhənnəmə çevirmişdilər. Zahidov İsmayıl və Yaqubu qırmancla amansızcasına qamçılayır, haçansa bir əzazilin xəstə idrakının ifrazı olan insanı özünə qəbir qazmağa vadar etmək kimi bir işgəncəni onlara tətbiq edir və bağırırdı: İkinizi bir qəbirdə basdıracam. Yaqubun üsyankar ruhu birdən onu dilləndirir: - Yetər, daha qazmayacam, indiyədək qazdığımız qəbir də bizim üçün kifayətdir, güllələyin. Sonra onları zirzəmiyə salıb yenidən döyməyə başlayırlar. Cəllad Zahidov revolveri İsmayılın ağzına dirəyərək qışqırdı: - Dənənin yerini de! Orada olan komsomolçulardan biri bu qeyri-bərabər qarşıdurmaya şərin tərəfindən müdaxilə edir: O boş revolveri dolusundan bir çoxundan daha yaxşı ayırd edir. Zahidov tapançanın dəstəyini İsmayılın başına vurur. O bayılır. Gözlərini açarkən vaxtı ilə evlərinə çox gəlib-getmiş, Məşədi Məcidlə xeyli duz-çörək kəsmiş kişilərdən biri İsmayıla ahəstəcə deyir: - Səndən bir də atanın yerini soruşsalar de ki, o, Cərcə bulağındadır, gedin, özünüz tapın. İblis Zahidovun Səltənət xanımla etdiyi söhbətdən məlum olur ki, bu ailənin qənimi missiyasından o halda imtina edə bilər ki, Məşədi Məcid təslim olsun.
Səltənət xanım da doğmalarını repressiyadan xilas etmək üçün başqa çarə görmür. Məşədi Məcidi üzrə çıxarmaq üçün həbsdən azad edilmiş Səltənət xanım və nəvəsi Yaqub evə dönürlər. Baş verən hadisələrdən hali olan Məşədi Məcid anlayır ki, ailəsinin məhvi hesabına əldə edəcəyi həyat, onun üçün yaşamaq yox, cəhənnəm əzabı olacaqdır. O tərəddüd etmədən üzə çıxmağa razılıq verir. Səltənət ana göz yaşları içində, körpə yaşlarında olduğu kimi onun çimdirir, ən yaxşı libasını geyindirir. Məşədi Məcid silah-sursatını da götürüb atına süvar olur. Onlar ana-bala birlikdə yola düzəlirlər. Darvazaların qarşısına çıxan qonşular onunla sükut içində, gözləri ilə vidalaşırlar. Məşədi Məcid üzünü kənd əhlinə tutaraq: 85
- Eh, nə deyim sizə, mən uzun illər sizin qayğınızı çəkdim, amma siz məni qoruya bilmədiniz. Anam məni qurbanlıq qoyun kimi qəssabxanaya aparır. Ora qurbanlıq kimi gedən adam sağ-salamat geri dönə bilərmi?! - deyə gileylənir. Məşədi Məcidi elə bu görkəmdə - şıq geyimdə, sinəsində patrondaş, əlində silah, gözəl atın belində görən Zahidov şaşırır, dili-dodağı təpinir. O, çaşqınlığını gizlətmək üçün üzünü Səltənət xanıma tutub, səsinə süni ahəng verərək dillənir: - Ay qarı, doğrudanmı bu gözəl oğlanı sən doğmusan, heç belə bir igidə qıymaq olarmı? Ancaq həmişə olduğu kimi o, yenə də riyakarlıq edirdi. Məşədi Məcid təslim olduqdan az sonra yoxa çıxdı; öldümü, qaldımı, bunu bilən olmadı. Məşədi Məcid Kor Xudunun evinin zirzəmisində saxlanılan ailə üzvləri ilə görüşür. Çox təsirli səhnə idi. O, doğmalarını bağrına basaraq deyirdi: Heç rəva görərdimmi ki, siz mənə görə əzab-əziyyət çəkəsiniz! Bu hadisələrdən illər keçdi. Məşədi Məcidin oğlu İsmayıl ordu sıralarında xidmət edərkən təsadüf nəticəsində atasının sonrakı taleyindən xəbər tuta bilir. O bu əhvalatı belə xatırlayırmış: «Müharibənin şiddətli vaxtında, 1943-cü ildə bir qrup əsgər yoldaşımla birlikdə Sovet hökumətinin xalq düşməni hesab etdiyi məhbusları müşayiət edirdik. Dustaqların içində zahirən azərbaycanlıya oxşayan bir kişinin mehriban baxışlarını üzərimdə sezdim. Bir azdan yenə onun mənə diqqətlə baxdığını gördüm. Maraq məni götürdü. Əlimə imkan düşən kimi onunla söhbətə körpü atdım. Təmiz Azərbaycan dilində mənim haradan olduğumla maraqlandı. Bildikdə ki mən Şəkinin Zəyzid kəndindən olan Məşədi Məcidin oğluyam, gözləri yaşarmış halda həyəcanla dedi: «Daha heç bir dərdim yoxdur, gör mən kimin oğlunun qabağında gedirəm!» Aramızda olan söhbətdən məlum oldu ki, atam onunla dustaq yoldaşı olub. Mənə diqqətlə baxmağının səbəbi isə üz cizgilərimdə atama bənzər cəhətləri sezməsindən irəli gəlib. Onlar Stalinin Sibirdəki ölüm düşərgələrindən birində cəza çəkiblərmiş. O, atamın mərdliyindən, xeyirxahlığından bəhs etdi. Sonra doluxsunaraq onun ürək xəstəliyindən öldüyünü və yoldaşları ilə birlikdə öz əlləri ilə dəfn etdiklərini bildirdi.
86
1. M.İsmayılov. Şəki. Bakı, 1982 2. B. Vahabzadə. Şənbə gecəsinə gedən yol. Bakı, 1991 3. C. Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, 1999 4. C. Həsənov. Ağ ləkələrin qara kölgəsi. Bakı, 1991 5. B. Rəfiyev. Aysberqin sualtı hissəsi. Bakı, 1995 6. M.C. Bağırovun məhkəməsi. Bakı, 1993 7. Acı həqiqətlər. Bakı, 1992 8. Çıraqzadə. İstiqlal yollarında. Bakı, 1991 9. Аскеров. Записки чекиста. Баку, 1991 10. Ə. Kərimov. Şəki keçmişdə və indi. Şəki, 1927 11. A. Əfəndizadə. Ya ölüm, ya Türkiyə. Şəki, 1919 12. Nuxa hüriyyəti maarif. Şəki, 1919 13. S. Əfəndiyev. Şəki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti illərində. Şəki, 2003 14. Z. Cavadova. Şimali-Qərbi Azərbaycan. Bakı, 1999 15. T. Xəlilov. Şəki qaçaqları. Böyük məhəbbət. «Şəkinin səsi» qəzeti, 1 yanvar 1995 16. «Qafqaz Kommunası» qəzeti, 9 fevral 1921 17. «Nuxa fəhləsi» qəzeti, 2 noyabr 1930 18. «Şəki Əxbari» qəzeti. № 7, 1921 19. «Kommunist» qəzeti, 15 avqust 1989 20. «Oktyabr” jurnalı. № 11, 1988 21. «Azərbaycan» qəzeti. 20 fevral 2000
ARXİV MATERİALLARI
1. Azərbaycanın Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxivlər İdarasi F.255, s. l, iş 56, v 38-47 2. Baş Arxivlər İdarəsi f. 12, s. 4, iş 57, v. 8 3. Baş Arxivlər İdarəsi f. 12, s. 4, iş 62, v. 140 4. Baş Arxivlər İdarəsi f. 12, s. 4, iş 62, v. 134137 5. Baş Arxivlər İdarəsi f. 1, s. 231, iş 25, v. 155 6. Baş Arxivlər İdarəsi f. 1, s. 231, iş 53, v. 121 7. Baş Arxivlər İdarəsi f. 1, s. 231, iş 53, v. 21 8. Şəki arxivi. Əsas fond 13, saxlama vahidi 13 9. Şəki arxivi. Əsas fond 2, saxlama vahidi 219 10. Şəki arxivi. Əsas fond 13, saxlama vahidi 81 11. Şəki arxivi. Əsas fond 13, saxlama vahidi 1 End of the Text Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|