81
edilmişdi. Onlara qarşı mübarizədə hər hansı üsul və vasitə məqbul hesab edilirdi.
Bolşevik rejiminin qaçaqlara qarşı mübarizəyə ifrat səviyyədə diqqət yetirməsi
nəzərinizə çatdırmaq istədiyimiz sənəddə öz əksini tapmışdır: «Muzdur və kasıb
kəndlilərin düşüncəli hissəsini banditizm qalıqları ilə mübarizəyə cəlb etmək
zəruridir. Banditizm qalıqları və onların köməkçiləri ilə mübarizənin
gecikdirilməsi yol verilməzdir, üsyançılara və onların himayədarlarına qarşı
fövqəladə tədbirlər görmək yolu ilə cəza siyasətinin yüksəldilməsi zəruridir».
67
Qaçaqları aldadıb tora salmaq, himayədarlarını güllələmək, ailə üzvlərini,
qocaları, qadınları, uşaqları məhbəslərə doldurmaq, sürgünlərə göndərmək - budur
həmin fövqəladə tədbirlər.
Təxminən 10 il davam edən qaçaq hərəkatı məntiqi sonluqla nəticələndi.
Onların hamısı son nəfərinə kimi məhv oldu. Başqa cür də mümkün deyildi.
«Onlar türklərdi» əsərinin qəhrəmanlarından biri, Şəkidə qaçaqçılıq hərəkatının
iştirakçısı Muradağa qaçaqların bu mübarizənin nəticələri barədə gəldikləri qənaəti
belə ifadə etmişdi: «Qorxunc polis dövlətinə qarşı biz partizan olaraq nə edə
bilərdik? Məğlub olduq, amma güclü bir orduya qarşı şərəfli bir müqavimət
göstərdik».
68
Şəkidə üsyan və qaçaqçılıq hərəkatının tanınmış nümayəndələrindən biri
də əslən Şəkinin Zəyzid kəndindən olan Məcid İsmayıl oğlu Mahmudov idi. O xalq
içərisində Məşədi Məcid kimi tanınırdı. İstanbulda təhsil almışdı. Mal-mülk, var-
dövlət sahibi olduğundan Sovet hökuməti tərəfindən daim təqiblərə məruz
qalmışdı. Dəfələrlə mal-qarası, taxılı hökumət tərəfindən müsadirə edilmişdi. Hətta
qolçomaq kimi «ifşa» edilərək iki ilə yaxın həbsxana həyatının əziyyətinə
qatlaşmalı olmuşdu.
Məşədi Məcid xeyirxah bir insan kimi tanınmışdı. Kənd camaatının qayğı
yükünü daşımaq onun həyat tərzinə çevrilmişdi. Adətən qurban bayramı
ərəfəsində qurban kəsməyə imkanı olmayan qonşulara, qohumlara qoyun
paylayırmış ki, onlar da bu dini ayini yerinə yetirə bilsinlər.
Məşədi Məcid üsyan ərəfəsində bütün qoyun sürüsünü, cəmi 1600 baş
heyvanı sataraq əldə olunmuş vəsaiti üsyanın hazırlanmasına cavabdeh olan
şəxslərə təqdim etmişdi.
Şəki üsyanının rəhbərindən biri olmuş Bəhram bəy Nəbibəyov,
qaçaqlardan Kor Xudu və Abbas hələ üsyandan xeyli əvvəl ara-sıra Məşədi
Məcidin evinə qonaq gələrdilər. Bəhram bəy qədəmlərini darvazadan içəri qoyan
kimi ərkyana deyərdi:
- Ay Məşədi Məcid, bir toğlu kəsdir, söhbət edək.
67
C.Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 1999, səh. 123
68
2 Rana. Onlar türklərdi. Baki, Azərnəşr, 1993, səh. 26
82
Sonra süfrə arxasında əlçatmaz, ünyetməz keçmiş haqqında xatirələr bir-
birinə calanardı. Onlar xəyalən bolşevik cəhənnəmindən uzaqlaşıb o illərə
qovuşardılar. Bu görüşlər bir növ ləyaqətli kişilərin şərəfli keçmişə salaməleyki idi
və onlar üçün mənəvi tələbata çevrilmişdi.
Tale Məşədi Məcidə dostu Bəhram bəyin şərəfli həyatının son anlarının
şahidi olmaq qismətini bəxş etdi. Bəhram bəy Buxdur dağında M.C.Bağırovun
başkəsənləri ilə şir kimi vuruşub həlak olarkən Məşədi Məcid onun yanında idi.
Qocaman pedaqoq Nizam müəllim xatırlayırmış: 1930-cu ilin yaz
günlərindən birində Məşədi Məcid mənə yaxınlaşıb Qalaya (Şəki həbsxanasına)
hücum edəcəklərini, Sovet hökumətini devirəcəklərini bildirdi.
Mən çubuqla yerdə, toz üzərində iri bir dairə, onun içərisində isə nisbətən
kiçik dairələr çəkdim. Sonra dairələrin içərisinə nöqtələr düzərək izah etməyə
başladım. Bax bu iri dairə Sovet hökumətinin ərazisidir, qismən xırda dairələr
respublikaların torpaqlarıdır, nöqtələr isə rayonlardır. Həmin nöqtələrin birində,
yəni Şəkidə üsyan qaldırmaqla belə nəhəng əraziyə malik olan hökuməti necə
devirmək olar?
Nizam müəllimin bu izahatından sonra Məşədi Məcidin üzündə ani olaraq
bir ümidsizlik ifadəsi dolaşmış və heç nə demədən atın belinə sıçrayaraq oradan
uzaqlaşmışdı.
Əlbəttə, bu sadə həqiqəti Məşədi Məcid də dərk edirdi. Lakin o, həyatının
mənasına çevrilən dəyərlərin daim kolxoz quruculuğu fəalları və allahsızlar
cəmiyyətinin üzvləri tərəfindən ələ salınmasına, özünə qarşı təhqiramiz rəftara
dözə bilməmiş, bu cür yaşamağın mümkün olmayacağı qənaətinə gəlmişdi.
Üsyan yatırıldıqdan sonra Məşədi Məcid dayısı Nəriman Salman oğlu və
Qaçaq Abbasla bircə qaçaqçılıq həyatının çətinliklərinə sinə gərməli olur.
Bir dəfə qaçaqları məhv etmək üçün kəndə o vaxt deyildiyi otryad (silahlı
dəstə) gəlir.
Onlar Nəriman Salman oğlunun evini mühasirəyə alırlar. Yəqin kimsə
Nərimanın kənddə olması barədə yuxarı məlumat vermişdi. O, həmin anda evdə
deyil, zəmidə idi. Elə zəmidəcə onu atəşə tuturlar. Taxılın içinə çökən Nəriman
sinəsinə zəmidən çıxıb, dərə ilə özünü qaçaqlara çatdırır və otryadın kənddə olması
barədə məlumatı yoldaşlarına çatdırmaqla onları xəbərdar edir. Nərimanın hələ də
zəmidə olduğunu güman edən otryad üzvləri taxıla od vurub yandırırlar.
Artıq qaş qaralmışdı. Silahlı dəstənin üzvləri kənddə gecələmək qərarına
gəldilər. Bu məqsədlə kənd sakini Nəzir kişiyə müraciət edirlər. Lakin Nəzir kişi
qaçaqlardan çəkindiyinə görə onları qonaq saxlamaqdan imtina edir. Eyni zamanda
məsləhət görür ki, gecələmək üçün ən əlverişli yer elə Məşədi Məcidin evidir.
Burada onlar tam təhlükəsizlik şəraitində olacaqlar.
Silahlı dəstənin Məşədi Məcidi məhv etməyə gəldiyini bildiyi halda Nəzir
kişi hansı məntiqlə onlara bu cür məsləhət vermişdir. Məsələ burasındadır ki,
Məşədi Məcid və onun ailə üzvləri milli əxlaq dəyərlərini, o cümlədən qonağın
83
kim olmasından asılı olmayaraq toxunulmazlığının təmin olunmasını şərəf, namus
meyarı hesab edərək həmişə uca tutmuşlar.
Özlərini allah qonağı adlandıran bu şeytan nökərlərini, fəlakət elçilərini
Məşədi Məcidin anası Səltənət xanım qarşıladı.
«Aslanın erkəyi, dişisi olmaz» atalar deyiminin məna çalarlarını tam
dolğunluğu ilə özündə təcəssüm etdirən bu qadın sanki nağıllar dünyasından
gəlmişdir. At minən, silah oynadan Səltənət xanım evinə təşrif buyuran adamları
qonaq etmək üçün qoyunu da özü kəsirdi. Bu cür kişi işinin qulpundan yapışmasını
da belə izah edirdi ki, övladlarım baş kəsməklə günaha batmasınlar.
Hamı kimi hökumətin göndərdiyi bu silahlı dəstə də Məşədi Məcidin
evində açıq qabaqla qarşılanır. Odun-ocaq tədarükü görülür, qoyun kəsilir, qazan
asılır. Səltənət xanım oğlunu silahlı dəstənin onlarda olması barədə xəbərdən halı
etməyə də unutmur.
Otryad üzvlərinin öz taleləri barədə təşviş keçirmələri əbəs deyilmiş.
Qaçaqlar qəfil hücumla onları məhv etmək niyyətinə düşmüşdülər. Lakin dəstənin
öz evində olduğunu bilən Məşədi Məcid qaçaq yoldaşlarını bu niyyətdən vaz
keçməyə razı sala bilir. Amma ev, ailə sarıdan keçirdiyi üzücü nigarançılıq,
sıxıntılı ovqat, onda evdəkilərin vəziyyətini öyrənmək üçün qarşısıalınmaz istək
oyatmışdı. Dostları Məşədi Məcidi bu təhlükəli niyyətdən daşındırmaq üçün dilə
tutsalar da nəticəsi olmur. Qaçaqlar arasında əldə olunan razılaşmaya görə Məşədi
Məcid evə baş çəkib ani olaraq oranı tərk edərsə dəstə dərhal məhv edilməlidir,
yox, əgər orada ləngiyərsə qaçaqlar müəyyən fasilələrlə bir-bir evə daxil olmalı
idilər.
Məşədi Məcid otağa girərkən onlar süfrə başında idilər. Ani çaşqınlıq ev
sahibinin verdiyi salamın cavabının ləngiməsinə səbəb oldu. Səltənət xanım oğlunu
süfrəyə dəvət etməklə gərginliyi aradan qaldırır. Bir az keçməmiş Qaçaq Abbas,
daha sonra Nəriman da gəlib onlara qoşulur.
Çox qəribə bir vəziyyət yaranmışdı. Öldürməyə gələnlərlə ölümə məhkum
edilənlər eyni süfrə arxasında əyləşib heç nə olmayıbmış kimi söhbət edir, duz-
çörək kəsirdilər.
Nəriman Soltan oğlu bir qədər kənarda pəncərənin qarşısında oturmuşdu.
Onun iri qüssəsi, qəzəbli baxışları dəstə başçısının diqqətini cəlb etdiyindən
Nərimanın kimliyi ilə maraqlanır. Cavab çox sərt olur. - Bir qədər əvvəl gülləyə
tutduğunuz, zəmidə diri-diri yandırmaq istədiyiniz adam mənəm. Şam yeməyindən
sonra yatmaq vədəsi çatdıqda dəf ediləsi müşkül görünən daha bir əngəl ortaya
çıxır. Tərəflər bir-birinə inanmadıqlarından heç cürə əmin ola bilmirlər ki, gecənin
bir aləmi gülləborana məruz qalmayacaqlar. Vəziyyətdən çıxış yolunu Məşədi
Məcid göstərir. O, təklif edir ki, silahları yığıb anama verəcəyik, səhər isə geri
götürəcəyik. Elə də edirlər.
Bu hadisədən bir müddət sonra hökumət qüvvələri yenidən Zəyzid kəndinə
daxil olub, Məşədi Məcidin bütün ailə üzvlərini həbs edərək qaçaqlarla mübarizə
84
üçün qərargah kimi istifadə edilən Kor Xudunun evinin zirzəmisinə salırlar.
Burada Məşədi Məcidin övladları İsmayıl və Yaqubu mütəmadi olaraq döyür, onun
yerini nişan verməyi tələb edirdilər. Qaçaq Abbasın qardaşı Əhməd İsmayılın gözü
qarşısında güllələnir. Lakin sirr-xuda kimi qəbul ediləsi bir hadisə baş verir;
Əhməd ölməyib, ağır yaralanmışdı. Bütün bu amansızlıqların baş alıb getməsinə
rəvac verən Şəkinin milis rəisi Zahidov Əhmədi elə yaralı halda, nəfəsi ağzından
çıxmamış dəfn edirlər. Dəhşət!
İnsan qanına yerikləyən bu manyaklar orta əsrlərin ən qaranlıq dövrlərində
mövcud olmuş inkvizisiya cəza üsullarını XX əsrdə Azərbaycanda tətbiq etməklə
bizim gözəl məmləkətimizi cəhənnəmə çevirmişdilər.
Zahidov İsmayıl və Yaqubu qırmancla amansızcasına qamçılayır, haçansa
bir əzazilin xəstə idrakının ifrazı olan insanı özünə qəbir qazmağa vadar etmək
kimi bir işgəncəni onlara tətbiq edir və bağırırdı:
İkinizi bir qəbirdə basdıracam.
Yaqubun üsyankar ruhu birdən onu dilləndirir:
- Yetər, daha qazmayacam, indiyədək qazdığımız qəbir də bizim üçün
kifayətdir, güllələyin.
Sonra onları zirzəmiyə salıb yenidən döyməyə başlayırlar. Cəllad Zahidov
revolveri İsmayılın ağzına dirəyərək qışqırdı:
- Dənənin yerini de!
Orada olan komsomolçulardan biri bu qeyri-bərabər qarşıdurmaya şərin
tərəfindən müdaxilə edir:
O boş revolveri dolusundan bir çoxundan daha yaxşı ayırd edir.
Zahidov tapançanın dəstəyini İsmayılın başına vurur. O bayılır.
Gözlərini açarkən vaxtı ilə evlərinə çox gəlib-getmiş, Məşədi Məcidlə xeyli
duz-çörək kəsmiş kişilərdən biri İsmayıla ahəstəcə deyir:
- Səndən bir də atanın yerini soruşsalar de ki, o, Cərcə bulağındadır,
gedin, özünüz tapın.
İblis Zahidovun Səltənət xanımla etdiyi söhbətdən məlum olur ki, bu
ailənin qənimi missiyasından o halda imtina edə bilər ki, Məşədi Məcid təslim
olsun.
Səltənət xanım da doğmalarını repressiyadan xilas etmək üçün başqa çarə
görmür. Məşədi Məcidi üzrə çıxarmaq üçün həbsdən azad edilmiş Səltənət xanım
və nəvəsi Yaqub evə dönürlər. Baş verən hadisələrdən hali olan Məşədi Məcid
anlayır ki, ailəsinin məhvi hesabına əldə edəcəyi həyat, onun üçün yaşamaq yox,
cəhənnəm əzabı olacaqdır. O tərəddüd etmədən üzə çıxmağa razılıq verir.
Səltənət ana göz yaşları içində, körpə yaşlarında olduğu kimi onun
çimdirir, ən yaxşı libasını geyindirir. Məşədi Məcid silah-sursatını da götürüb atına
süvar olur. Onlar ana-bala birlikdə yola düzəlirlər. Darvazaların qarşısına çıxan
qonşular onunla sükut içində, gözləri ilə vidalaşırlar. Məşədi Məcid üzünü kənd
əhlinə tutaraq:
85
- Eh, nə deyim sizə, mən uzun illər sizin qayğınızı çəkdim, amma siz
məni qoruya bilmədiniz. Anam məni qurbanlıq qoyun kimi qəssabxanaya aparır.
Ora qurbanlıq kimi gedən adam sağ-salamat geri dönə bilərmi?! - deyə gileylənir.
Məşədi Məcidi elə bu görkəmdə - şıq geyimdə, sinəsində patrondaş,
əlində silah, gözəl atın belində görən Zahidov şaşırır, dili-dodağı təpinir. O,
çaşqınlığını gizlətmək üçün üzünü Səltənət xanıma tutub, səsinə süni ahəng
verərək dillənir:
- Ay qarı, doğrudanmı bu gözəl oğlanı sən doğmusan, heç belə bir igidə
qıymaq olarmı?
Ancaq həmişə olduğu kimi o, yenə də riyakarlıq edirdi. Məşədi Məcid
təslim olduqdan az sonra yoxa çıxdı; öldümü, qaldımı, bunu bilən olmadı.
Məşədi Məcid Kor Xudunun evinin zirzəmisində saxlanılan ailə üzvləri
ilə görüşür. Çox təsirli səhnə idi. O, doğmalarını bağrına basaraq deyirdi:
Heç rəva görərdimmi ki, siz mənə görə əzab-əziyyət çəkəsiniz!
Bu hadisələrdən illər keçdi. Məşədi Məcidin oğlu İsmayıl ordu sıralarında
xidmət edərkən təsadüf nəticəsində atasının sonrakı taleyindən xəbər tuta bilir. O
bu əhvalatı belə xatırlayırmış: «Müharibənin şiddətli vaxtında, 1943-cü ildə bir
qrup əsgər yoldaşımla birlikdə Sovet hökumətinin xalq düşməni hesab etdiyi
məhbusları müşayiət edirdik. Dustaqların içində zahirən azərbaycanlıya oxşayan
bir kişinin mehriban baxışlarını üzərimdə sezdim. Bir azdan yenə onun mənə
diqqətlə baxdığını gördüm. Maraq məni götürdü. Əlimə imkan düşən kimi onunla
söhbətə körpü atdım. Təmiz Azərbaycan dilində mənim haradan olduğumla
maraqlandı. Bildikdə ki mən Şəkinin Zəyzid kəndindən olan Məşədi Məcidin
oğluyam, gözləri yaşarmış halda həyəcanla dedi: «Daha heç bir dərdim yoxdur, gör
mən kimin oğlunun qabağında gedirəm!»
Aramızda olan söhbətdən məlum oldu ki, atam onunla dustaq yoldaşı
olub. Mənə diqqətlə baxmağının səbəbi isə üz cizgilərimdə atama bənzər cəhətləri
sezməsindən irəli gəlib. Onlar Stalinin Sibirdəki ölüm düşərgələrindən birində cəza
çəkiblərmiş. O, atamın mərdliyindən, xeyirxahlığından bəhs etdi. Sonra
doluxsunaraq onun ürək xəstəliyindən öldüyünü və yoldaşları ilə birlikdə öz əlləri
ilə dəfn etdiklərini bildirdi.
86
ƏDƏBİYYAT
1. M.İsmayılov. Şəki. Bakı, 1982
2. B. Vahabzadə. Şənbə gecəsinə gedən yol. Bakı, 1991
3. C. Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, 1999
4. C. Həsənov. Ağ ləkələrin qara kölgəsi. Bakı, 1991
5. B. Rəfiyev. Aysberqin sualtı hissəsi. Bakı, 1995
6. M.C. Bağırovun məhkəməsi. Bakı, 1993
7. Acı həqiqətlər. Bakı, 1992
8. Çıraqzadə. İstiqlal yollarında. Bakı, 1991
9. Аскеров. Записки чекиста. Баку, 1991
10. Ə. Kərimov. Şəki keçmişdə və indi. Şəki, 1927
11. A. Əfəndizadə. Ya ölüm, ya Türkiyə. Şəki, 1919
12. Nuxa hüriyyəti maarif. Şəki, 1919
13. S. Əfəndiyev. Şəki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti
illərində. Şəki, 2003
14. Z. Cavadova. Şimali-Qərbi Azərbaycan. Bakı, 1999
15. T. Xəlilov. Şəki qaçaqları. Böyük məhəbbət. «Şəkinin səsi» qəzeti, 1
yanvar 1995
16. «Qafqaz Kommunası» qəzeti, 9 fevral 1921
17. «Nuxa fəhləsi» qəzeti, 2 noyabr 1930
18. «Şəki Əxbari» qəzeti. № 7, 1921
19. «Kommunist» qəzeti, 15 avqust 1989
20. «Oktyabr” jurnalı. № 11, 1988
21. «Azərbaycan» qəzeti. 20 fevral 2000
ARXİV MATERİALLARI
1. Azərbaycanın Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxivlər
İdarasi F.255, s. l, iş 56, v 38-47
2. Baş Arxivlər İdarəsi f. 12, s. 4, iş 57, v. 8
3. Baş Arxivlər İdarəsi f. 12, s. 4, iş 62, v. 140
4. Baş Arxivlər İdarəsi f. 12, s. 4, iş 62, v. 134137
5. Baş Arxivlər İdarəsi f. 1, s. 231, iş 25, v. 155
6. Baş Arxivlər İdarəsi f. 1, s. 231, iş 53, v. 121
7. Baş Arxivlər İdarəsi f. 1, s. 231, iş 53, v. 21
8. Şəki arxivi. Əsas fond 13, saxlama vahidi 13
9. Şəki arxivi. Əsas fond 2, saxlama vahidi 219
10. Şəki arxivi. Əsas fond 13, saxlama vahidi 81
11. Şəki arxivi. Əsas fond 13, saxlama vahidi 1
End of the Text
Dostları ilə paylaş: |