Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİRİNCİ FƏSİL
- QƏDİM DÖVRÜN TƏBABƏTİ
BİRİNCİ FƏSİL ŞƏKİ QƏDİM DÖVRDƏ Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Orta əsrlərə aid mənbələrdə onun adı Şaki, Şaka, Şakki, Şəkə, Şekən, Şakkan və s. kimi adlandırılmışdır. Mülahizələr var ki, Şəkinin əsasını eramızdan əvvəl VII əsrdə Qara dənizin şimal sahillərindən Dərbənd keçidi vasitəsilə Cənubi Qafqaza hərəkət edən sak tayfaları qoymuşdur. Onların məskunlaşdığı ərazilər Balasakan, yəni “sak düzü” (indiki Balakən), Sakatala, yəni “sak otlağı” (indiki Zaqatala), Sakasena, yəni “saklara bənzəyənlər” (indiki Şəki) adları ilə tanınırdı. Herodota görə, onlar Cənubi Qafqazda ən yaxşı torpaqları tutaraq, bu yerlərə Sakasena adını verdilər. E.ə. V əsrdə yaşamış qədim yunan tarixçisi Herodot “Tarix” əsərində onların təsvirinə böyük yer ayırmışdır. “Bu tayfalar köçəri həyat tərzi sürərək, əsasən maldarlıqla məşğul idilər. Mal-qara, süd, ət, yun, dəri məhsulları istehsal edən bu tayfalar qonşu xalqlarla ticarət əlaqələri qurur, məhsullarını onlara satır, özlərində olmayan məhsulları isə onlardan alırdılar. Köçəri həyat tərzi sürmələrinə baxmayaraq, sənətkarlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Onlar ölülərini torpaq qəbirlərdə dəfn edir, axirət dünyasına, ölümdən sonrakı həyata inandıqlarına görə mərhumun yanına qab-qacaq, silah, bəzək əşyaları qoyurdular. Ən hörmətli şəxslərin qəbirləri üzərində kurqan ucaldılırdı. Belə kurqan qəbirlərə yüzlərcə müxtəlif bahalı əşyalar – qızıl və gümüş qab-qacaq, daş-qaşlarla bəzədilmiş bilərziklər, boyunbağılar, üzüklər, silahlar qoyulurdu”. Şəki şəhərində arxeoloji qazıntılar aparan görkəmli alim Nəsib Muxtarov bu ərazidə çoxlu belə kurqanlar, qəbirlər aşkar etmişdir. Şəki şəhərinin bir müddət “Nuxa” adlandırılması da, yəqin ki, oxucular üçün maraqlı olardı. Qədim müəlliflərdən Ptolomey Alban şəhərləri içərisində “Niqa” adlı yaşayış məntəqəsinin olduğunu qeyd edib. A.Y.Krimski Niqanın sonrakı Nuxa olması fikrini yazır. Bu fikri Strabon da təkrar edir. Əslində Nuxa yaşayış məskəni indiki Şəki şəhərinin yerləşdiyi ərazidə, daha doğrusu, “Yuxarı baş” adlandırılan yerdə yerləşirdi. Əsl Şəki isə bir qədər cənubda idi. 1772-ci ildə Şəkidə güclü sel bu yaşayış məskənini yerlə yeksan edir. Bu zaman şəhər əhalisi Kiş çayının gücü çata bilməyəcəyi yerdə məskunlaşmağı qərara alırlar. Və Nuxa kəndinə köçürlər. Qədim Şəkidə və Nuxada yaşayanlar əslində bir elin, bir qəbilənin üzvləri idilər. Şəkinin uzun zaman ərzində Nuxa adlandırılmasının səbəbi də Nuxa kəndinin adı ilə əlaqədardır. Başqa sözlə desək, Şəkinin 2700 yaşı var. Şəhəri əhatə edən dağlar isə 11 milyon il bundan əvvəl, yəni üçüncü geoloji dövrün axırında əmələ gəlmişdir. Burada aparılan arxeoloji tədqiqatlar da sübut edib ki, bu ərazidə eramızdan əvvəl VII əsrdə insanlar məskunlaşmışdılar. Sonradan Şəki Qafqaz Albaniyasının ən iri şəhərlərindən birinə çevrildi. Alban patriarxiyasının 5 yepiskopluğundan birinin məhz Şəki şəhərində yerləşməsi bu şəhərin o zamankı Albaniyanın həyatında nə qədər önəmli rol oynamasının göstəricisidir. Şərq kilsələrinin anası hesab olunan qədim Kiş Alban məbədi də məhz Şəki şəhəri yaxınlığında yerləşmişdi. III-V əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının 11 inzibati vilayətindən biri Şəki əyaləti idi. Artıq I-II əsrlərdə Yerusəlimdən (Qüdsdən) Albaniya ərazisinə xristianlıq yayılmağa başlayır. Əvvəllər müxtəlif bütlərə sitayiş edən Albaniya əhalisi tədricən xristianlığı qəbul edir. Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, xristianlığa qədər Albaniyada bütpərəstlik hökm sürmüş, insanlar günəş və od, su və torpağa sitayiş etmişlər. Cənubi Azərbaycanda atəşpərəstlik hökm sürdüyü bir dövrdə Albaniyada (Şimali Azərbaycan) bütpərəstlik hökm sürür, bütlərə qurbanlar kəsilirdi. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, Fələstindən Albaniyaya xristianlığı gətirənlər arasında Yegişe adlı birisi fəallıq göstərirmiş. O, Qış (indiki Kiş) kəndində ilk məbəd inşa etmişdir. Qafqazda ilk xristian məbədi olan Qış məbədi “Şərq kilsələrinin anası” adlandırılır. Bu da həmin dövrdə Şəkinin nə qədər önəmli, əhəmiyyətli yeri olduğunu göstərməklə bərabər, həm də şəhərimizin mədəni, ictimai mərkəz olduğundan xəbər verir. QƏDİM DÖVRÜN TƏBABƏTİ Şəki təbabəti öz indiki səviyyəsinə birdən-birə gəlib çatmamışdır. Onun şərəfli keçmişi, inkişaf mərhələləri və əsası vardır. Çox təəssüf ki, tarixi məxəzlər Şəki təbabətinin qədim və orta əsrlərdəki vəziyyətindən o qədər də müfəssəl məlumat vermir. Bununla belə, müəyyən məlumatlar bugünkü günümüzə qədər gəlib çıxmışdır ki, həmin biliklərlə sizləri tanış etmək istəyirəm. Hələ ən qədim dövrlərdə ibtidai insanlar gündəlik həyat müşahidələri əsasında yaşadıqları təbii sığınacaqların, mağaraların ətrafında yeməli yabanı bitki və otların, həmçinin müxtəlif müalicə əhəmiyyətli bitkilərin yayıldığını görürdülər. Onlar, xəstə və yaralı heyvanların özlərinə lazımlı qidanı tapıb yediyinin, zəhərli bitki və otlardan yan keçərək, şüursuz instinkt nəticəsində təbiətdəki müxtəlif dərman bitkilərini sərbəst, səhvsiz axtarıb tapmasının, seçib ayırmasının və fizioloji tələbat- larını ödəmələrinin şahidi olurdular. Bütün bu müşahidələrin nəticəsində ibtidai insanlar özlərini müalicə edir, təbii ot, bitki, mineral sulardan və s. istifadə edərək geniş yayılmış bir sıra mərəzlərin (sancı, başağrısı, qusma, zədə və yaralar, zəhərlənmə, qızdırma, ishal və s.) qarşısını alırdılar. Zaman keçdikcə ibtidai dövrün insanları arasında bir çoxları böyük təcrübə toplayaraq müalicə etmək vərdişlərinə yiyələnir və ümumi kütlədən ayrılırdılar. İndi xalq içərisində belələri təbib, loğman, həkim və s. adlarla tanınır. Lakin insanların ilk loğmanları, şübhəsiz ki, ən çox magiyaya əsaslanan, ondan qidalanan şamanlar, cadugərlər və türkəçarələr olmuşdur. Sonralar ot və bitkiləri yığıb toplamaqla, onların müalicə xüsusiyyətlərini öyrənməklə məşğul olan, satışını təşkil edən xüsusi peşəkar təbabət biliciləri – əttarlar meydana gəlmişdir. Müasir əczaçıların və əczaxanaların funksiyasını yerinə yetirən bu xalq biliciləri müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan məlhəmlərin, bitki, heyvan və mineral mənşəli həblərin, şirələrin, cövhərlərin, məcunların hazırlanmasında peşəkarlıq təcrübəsi qazanmışlar. Bir nеçə min il bundan əvvəl Şəkidə yaşamış insanlar artıq tibbi biliklərə malik idilər. Е.ə. III-I minilliklərdə Şumеr, Babilistan və Assuriya təbabəti Azərbaycanda tibbi biliklərin inkişafına təsir göstərmişdir. Е.ə. III minillikdə Azərbaycanın döyüşkən Quti tayfaları Şumеr ərazisini ələ kеçirib 100 il öz əsarəti altında saхladığı dövrdə də iki ölkə arasında tibbi biliklərin mübadiləsi gеdirdi. Zəfə- ranın, küncütün, хurmanın, dəlibəngin və başqa dərman bitkilərinin müalicəvi kеyfiyyətlərindən bəhs еdən mətnlər хüsusi gil lövhəciklərdə miхi yazılarla həkk оlunurdu və məbədlərdə, padşahların saraylarında yеrləşən kitabхanalarda yеrləşdirilirdi. Azərbaycanın Manna dövlətində (е.ə. IХ-VII əsrlər) miхi yazı sistеmi gеniş yayıldığına görə, оrada Assuriya və Babilistanın tibb mətnləri охunur və tətbiq еdilirdi. Bir çох şəfavеrici dağ çiçəkləri Assuriyanın paytaхtı Ninеviyaya məhz Azərbaycandan, Şəki zonasının dağlarından gətirilirdi. Bizim bölgədə yerləşən Qafqaz Albaniyası dövlətində də tibb inkişaf edirdi. E.ə. I əsrdə Romanın Qafqaz Albaniyası ilə müharibəyə girməsi də məhz bu torpağın zəngin təbii sərvətlərinə yiyələnmək məqsədini güdürdü. Haşiyə çıxaraq qeyd etmək lazımdır ki, romalıların Albaniyaya ilk yürüşü e.ə. 66-cı ildə baş vermişdir. O vaxtdan bəri romalılar mütəmadi olaraq Albaniya üzərinə yürüşlər etmiş, lakin güclü müqavimətlə üzləşmişdilər. Dünyanın ən qüdrətli dövləti sayılan Roma imperiyası bütün səylərinə baxmayaraq, Albaniyanı zəbt edə bilməmişdir. Pompeyin qoşunu Şəkinin yaxınlığında keçirilən döyüşdə məğlub olaraq, Alban dövləti üzərində qələbə çala bilmədiklərinə görə onunla sülh müqaviləsi imzalamağa üstünlük verdi. Bu sülh müqaviləsində dərman bitkilərinin alış-verişi haqqında da bənd varmış. İki ölkə arasındakı sazişə əsasən, Albaniyadan Romaya dərman bitkiləri Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|