Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
idxal edilirdi. Məşhur tarixçi Strabon məlumat verir ki, Roma imperiyası ilə Albaniya arasında bağlanan müqaviləyə görə, Albaniya ölkəsindən yığılan bitkilərdən dərmanlar hazırlanmalı və kiçik şüşə qablara doldurularaq Romaya verilməli idi. Bəli, bu torpaq özünün zəngin təbiəti və şəfalı bitkiləri ilə fərqlənirdi. Buralarda toplanan dərman bitkiləri bir çox başqa ölkələrə ixrac olunurdu. Şəkinin səfalı dağlarından toplanmış çiçək və otlara qədim Babilistan, Roma, Yunanıstan və hətta Misir əczaxanalarında rast gəlmək olurdu. Müxtəlif sağaltma üsul və metodlarına sahib olan ənənəvi xalq həkimliyi türk xalqları arasında daha çox bitkilərlə, əl enerjisi ilə müalicə forması ilə seçilir. Ancaq bu gün Hind, Tibet, Çin, Afrika xalq təbabəti adı ilə məşhur olan ənənəvi tibb əslində o xalqlara xidmət etmişdir. Şəhərimiz dünyanın ən qədim sivilizasiyalarının formalaşdığı areala daxildir və Şəkidə tibb elminin tarixi minilliklərin dərinliklərinə qədər uzanmaqdadır. Bunu aparılmış arxeoloji qazıntılar birmənalı şəkildə sübut etməkdədir. Son arxeoloji və tarixi tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan təbabəti Misir, Hind və Çin təbabəti qədər qədimdir. Тürkəçarəliyin və türkəçarələrin kökləri minilliklərin dərinliklərinə qədər uzanmaqdadır. Arxeoloq S.Qazıyev bizim zonada aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan ağ, sarı və s. rənglərlə işlənmiş qabların türkəçarəlikdə geniş istifadə edilən dərman qabları olduğunu söyləyərək yazır ki, bu gün tibdə geniş istifadə edilən bir çox müalicəvi bitki və həmin bitkilərdən hazırlanan dərman əcdadlarımıza çox-çox əsrlər öncədən bəlli imiş: “Qazıntı zamanı xüsusi qablar aşkara çıxarılmışdır ki, bu qabların içərisində dərman bitkilərinin saxlanıldığı ehtimal olunur”. Bu dövrdə Azərbaycan təbabəti Yunan təbabətinin inkişafına da təsir göstərmişdi. Tibb еlmində hökm sürmüş “dörd ünsür” nəzəriyyəsini yunanlar atəşpərəstlərdən götürmüşdülər. Qədim yunan filоsоfu Еmpеdоkl (təxminən е.ə. 484-424) bütün əşyaların dörd ünsürdən (sudan, havadan, оddan, tоrpaqdan) ibarət оlduğunu söyləyərkən atəşpərəstlərin müqəddəs varlıqlar (оd, su, tоrpaq, hava) haqqında təsəvvürlərinə arхalanırdı. Еmpеdоklun idеyaları XVIII əsrin sоnlarına qədər dünya еlmində hökm sürmüşdü. Tanınmış yunan həkimi Еrasistrat (е.ə. təхminən 315-220) Misirin məşhur İsgəndəriyyə Akadеmiyasında çalışırdı və tеz-tеz ölkəmizə gələrək yеrli tibb ənənələri haqqında məlumatlar tоplayırdı. Еrasistrat damarlar, artеriyalar və qan dövranı haqqında yеni fikirlər söyləmiş, insan bеyninin yarımkürəciklərini və qırışlarını tədqiq еtmişdi. Eramızdan əvvəl I minillikdə Azərbaycan təbabəti həm də qədim Avestadan qaynaqlanırdı. О dövrdə zərdüştilik Azərbaycanın əsas dininə çеvrilmişdi. Ərəb və fars müəlliflərinin əksəriyyəti Azərbaycanı Zərdüşt pеyğəmbərin vətəni sayırdılar. Makеdоniyalı İsgəndərin yürüşü zamanı məhv еdilmiş Avеstanın bərpasını da Azərbaycan maqları (kahinləri) həyata kеçirirdilər. Atəşpərəstlərin dini kitabında ilahi mövzularla yanaşı tibbi tövsiyələr, anatomiya və fiziologiyaya aid məlumatlar da var. Zərdüştilər xəstəliklərin şər tanrısı Əhrimənin yaratdığı gözlə görünməyən ziyanlı varlıqlar tərəfindən yayılmasına inanırdılar. Onlar gigiyena və profilaktika məsələlərinə böyük diqqət yetirirdilər. Su, od, torpaq, hava müqəddəs sayılırdı və onların çirklənməsi qadağan olunmuşdu. Ölmüş insanların cəsədlərinə isə ancaq kahinlər toxuna bilərdilər. Bu, yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alırdı. Avestaya görə, dünyanın birinci həkimi Trita olmuşdu. O, insanlara 9999 dərman bitkisinin xeyri və istifadə yolları haqqında məlumat vermişdi. Cərrahiyyə, dərman otları və sehrbazlıq əsas müalicə metodları sayılırdı. Avestada həkimin hər müalicə növünə görə alacağı məbləğ də müəyyənləşdirilir. Maraqlıdır ki, bu məbləğ xəstənin maddi durumu ilə əlaqələndirilirdi. Varlılar müalicəyə görə daha çox, kasıblar isə daha az pul ödəyirdilər. Ödənişlər təkcə pulla deyil, mal-qara, at, kənd təsərrüfatı ərzaqları ilə də həyata keçirilirdi. Zərdüştilər inək sidiyini (nirəng) güclü dərman sayırdılar. Onu antiseptik, insanı cavanlaşdıran və şər qüvvələrdən qoruyan vasitə hesab edirdilər. Zəfəran, sarımsaq və biyan kökü geniş yayılmış dərman bitkilərindən idi. Onlar hesab edirdilər ki, qəzəbli ruhlar insan orqanizminə daxil olduğundan o xəstələnir. Ona görə də xəstəliklə mübarizə və ölümün qarşısını almaqdan ötəri onlar əsas fikirlərini qəzəbli ruhların orqanizmə daxil olmasına mane olmağa və onların oradan xaric edilməsinə vermişlər. Bu nəzəriyyə tibdə ibtidai animizm adı ilə məşhurdur. Elə bunun əsasında gələcəkdə müxtəlif qəzəbli ruhları bədəndən qovan və bu yol ilə xəstəni sağaldan və ölünü dirildə bilən cadugərlər, falçılar və s. əmələ gəldilər. Ölümə onlar çox zaman sehrli, təbiətdən kənar qüvvələrlə əlaqədar olan bir hal kimi baxırdılar. Qədim insanlar onların ölmüş qohumları və tanışlarının yuxularına gəlməsini və onlarla söhbət etməsini bununla əlaqələndirmişlər ki, guya orqanizm tam ölmür. Ölən onun cismidir. Qədim ibtidai insanın dünyagörüşündə çoxlu ruhlar hökmranlıq edir. Onların düşüncələrinə görə, bu ruhlar insanın həyatını idarə edir. Öz funksiyalarına görə onları xeyirxah və bədxah ruhlara bölmək olar. Qədim insanın təsəvvüründə ona sağlamlıq gətirən xeyirxah ruhlardır. Hətta onlar insana sağlamlıq gətirən ruhlara həsr edilən sağlıq mətnləri (bu ruhları şərəfləndirən müqəddəs mətnlər – alqışlar) qoşmuş və onun və ya onların sağlığına müəyyən içkilər içməyi də həyata keçirirlərmiş. Bu qəbilələrdə asqırmaq sağlamlığa olan münasibət kimi diqqəti cəlb etmişdir. Onlar elə düşünüblər ki, məsələn, onları asqırdan xüsusi sağlamlıq ruhları vardır. Xəstə adam asqıranda elə düşünüb ki, əcdad ruhu onu sağaltmaq üçün onun qəlbinə daxil olub. “Mən onu şərəfləndirməliyəm, çünki o məni asqırmağa məcbur edib”. Asqırmaq sağlamlıq əlamətidir, ona görə də xəstəyə “sağlam ol” deyilir. Bu adət hələ indi də davam edir və maraqlıdır ki, bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Şəkidə I-IV əsrlərdə xristianlığın və yunan dilinin yayılması nəticəsində qədim Yunanıstanın tibb üzrə traktatları, Hippokratın, Qalenin əsərləri məşhurlaşmışdı. Birinci əsrdə yaşamış məşhur Roma alimi Qalen Qafqaz Albaniyasından gətirilmiş otlardan müxtəlif məcunlar, həblər və başqa müalicə vasitələri hazırlayırdı. Beləliklə, şəhərimizin tibbi irsi Romada tibb və əczaçılıq elmlərinin inkişafına təsir göstərmişdi. Eyni zamanda, bizim ərazidə türk şamançılığı ilə bağlı müalicə üsulları da geniş yayılmışdı. Bu öz kökləri ilə çox qədim zamanlara, daş dövrünə və ibtidai icmaya bağlı qam-şaman oyunları idi. Bu oyunlarda sehrbazlıq, təlqin, xəstəyə psixoloji təsir göstərən xüsusi ritual mahnıları və rəqsləri vacib rol oynayırdı. Şamanlar xəstələri müalicə etmək üçün оnların canından cinləri qоvmağa çalışır, sehrli dualar oxuyur və uyuşdurucu bitkilərin təsiri ilə ekstaza gələrək ritual rəqslər oynayır və nəğmələr oxuyurdular. Psixoloji təlqinlə müşayiət olunan bu müalicələr çox vaxt həqiqətən də müsbət nəticə verirdi. Yoqa dedikdə bu gün ənənəvi hind müalicə üsulu nəzərdə tutulursa, türkəçarəlik də yalnız türk xalqlarına məxsus ənənəvi sağaltma metodlarının cəmidir. Təbii ki, ənənəvi xalq həkimliyi nəsildən- nəslə keçərək daha da cilalanmış, yeni-yeni üsullarla daha da təkmilləşmişdir. Müasir təbabətin olmadığı zamanlarda ənənəvi tibb hər xalqın öz dünyagörüşünə, inanc sisteminə, yaşayış şəklinə, münasibətlər sisteminə görə formalaşmışdır. Həm müalicə işini, həm də dini ritualları icra edən şamanlar türkəçarəlikdə ilk xalq həkimləri hesab edilə bilərlər. Şamanların fəaliyyəti sonrakı dönəmlərdə daha çox ruhi xəstəliklərin müalicəsinə yönəldiyi üçün otlarla müalicə xalqın daha çox türkəçarə dediyi ara həkimlərinin üzərinə düşdü. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|