Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
İndiki Şəki ərazisində məskunlaşmış qədim türk tayfalarının biliciləri bir çox şəfaverici otları (yovşan, yarpız, çobanyastığı, dazıotu və s.) tanıyır və onlardan müalicə məqsədi ilə istifadə edirdilər. Acıyovşan ən məşhur dərman bitkilərindən biri idi. Onu mədə-bağırsaq, xəstəliklərini sağaltmaq və qarından qurdları qovmaq üçün işlədirdilər. Qədim türklərin yaşıllıq ilahəsi Öləng tanrı həkimlərin hamisi və Göy Tanrının arvadı sayılırdı. Süd məhsulları (qımız, qatıq və ayran) güclü müalicə vasitələri hesab olunurdu. Qımız vərəmin, astma və bronxitin, qatıq isə mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsi üçün istifadə olunurdu. İsti madyan südü öskürəyi götürmək və qızdırmanı salmaq, ayran isə ürək yanğısını dəf etmək üçün işlənirdi. Daha sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda türk xalq təbabətinə türkəçarə deməyə başladılar. Çin mənbələrindən məlum olduğu kimi, göytürklər müalicə məqsədi ilə müxtəlif bitkilərdən istifadə edirdilər. Bu bitkilərin xüsusiyyətini həm dini ritualları keçirən şamanlar, həm də otaçılar deyilən xalq həkimləri bilirdilər. Əslində otaçılar bitkilərdən dərman da hazırlayırdılar. Keçmişdə olduğu kimi bu gün də türk xalqlarından çoxu, xüsusən də Sibir, Altay-Sayan türkləri şaman müalicə sis- temini dirçəltməklə ənənəni qorumağa çalışırlar. Bir sözlə, türk türkəçarəliyinin nəzəri və praktik əsası şamanlığa dayanır. Bu əlaqə zəifləsə də, heç bir zaman qırılmamış, türk xalqlarının müstəqilliyindən sonra daha da irəliləmiş və yeni formalar almışdır. Ancaq türkəçarələr də insan vücudunu, mövsümü, xəstə orqanı nəzərə almaqla, banka atmaq, hacamat (qan almaq), tüstüyə vermək, nüsxə yazdırmaq, psixoloji xəstəliklərdə su və ya quş səsi dinlətmək kimi metodlardan istifadə edirdilər. Buraya geniş yayılan bitkilərdən, mineral sulardan istifadəni də əlavə etmək lazımdır. Türkəçarə adlanan türk həkimləri əslində anatomiyanı, bakteriologiyanı, mikrobiologiyanı yaxşı bilən, tibbin oftalmoloji, patoloji, farmakoloji, fizioloji, psixoloji, cərrahi kimi sahələrini də yaxşı bilən, müalicədə bu sadalanan sahələrdə fəaliyyət göstərən xalq təbibləri idilər. Sonradan İslam dinini qəbul edən türklər başqa xalqların dilindən tərcümə edilmiş tibb əsərlərini də öyrənməklə türkəçarəlikdə yeni bir dövr açdılar. Ancaq türkəçarəlik yenilənsə də, onda dəyişməyən bir qayda vardır. O da ruhla bədənin vəhdəti, müalicədə ruhla bədəni eyni anda sağaltmağa çalışmaqdır. Bir sözlə, xalq arasında daha çox növü olan sağaltma yolları əsasən ustadan şagirdə keçməklə – ənənə vasitəsilə yaşadılır. Türkəçarələrin öyrətdikləri insanlar daha çox onların öz övladları, yaxın qohumları, bəzən də xalq içərisindən çıxmış, ancaq qohumluq əlaqəsi olmayan qabiliyyətli biri olur- du. Şəki ərazisində yaşayan tayfalarda mövcud olmuş arxaik inama əsasən, ruh ölümdən sonra daşa keçir. İndi də xalq arasında “öldü, yəni daşa döndü” ifadəsi “ölmək” mənasında işlənir. Burada əzabla ölənin əlinə daş qoyardılar ki, ruhu daşa keçib rahatlansın. Mahiyyətcə çox qədim olan başqa bir mərasimdə ölünü evdən yola salanda arxasınca daş atırlar. Bu adət hələ də şəhərimizdə yas mərasimlərində icra olunur. Xalq arasında birinə ölüm arzulayanda belə bir ifadə də işlənir: “Dalınca bir qara daş”. Adətən ölən adam üçün qəbir qazılır, başdaşı qoyulur. Bu, unudulmuş qədim baxışlarla bağlıdır və islam dini tərəfindən də qəbul edilmişdir. Arxaik təsəvvürə əsasən, ölənin ruhu stel daşına keçir. Stel torpağa basdırılmış menqir daşların qalıq formasıdır. Çox vaxt stellər yıxılmış və ya şaquli basdırılan yonulmuş daş abidələrə oxşayır. Daşla bağlı inanclar şəkililərin məişətində xüsusi yer tutur. Qədim ənənəyə görə, yeni evin inşasında bünövrəyə qoyulan daş müqəddəs sayılır. Xalq arasında bu daş “bünövrə daşı” adlanır. Əbədi tikinti rəmzi hesab olunan belə daş adətən ağsaqqallar tərəfindən qoyulur. Azərbaycanlıların, o cümlədən şəkililərin məişətində “dərdin dağa-daşa”, “mənim daşım sənin başına düşsün”, “sən mənim daşımı atmısan” kimi daşla bağlı ifadə və diləklər geniş yayılmışdır. Ər arvadını boşayanda isə onun dalınca daş atar və deyərdi: “Daşını atdım”. Qədim təsəvvürlərə görə, daşın təsir qüvvəsi “sərhədsizdir” və buna görə də belə inamlar insanların məişətində qorunub saxlanmışdır. Qədim insanlar daşı şəfa, nicat, bərəkət rəmzi kimi qəbul etmişlər. Kiçik daşların un, yağ saxlanılan qablara atılması ibtidai dini təsəvvürlərin nəticəsidir. Qədim inama görə, daşlar müalicəvi xüsusiyyətlərə də malik idi. “Dalaq daşı”, “Yeri daş”, “Öskürək daşı” müasir dövrdə də pir hesab olunur. Sonralar ruhlar haqqında təsəvvürlər inkişaf edir. Qədim dini təsəvvürlərdə ruhların qeyri-adi qüvvəsinə inam xüsusi yer tutmaqda davam edir. Belə ruhlar şeytanlar, cinlər, qulyabanı və hal anası kimi xeyirxah və şər ruhlara bölünürdü. Cinlər xalqın mifik təsəvvüründə onlara zərər vuran şeytana bənzədilirdi. Ona görə də qaynar suyu yerə və oda tökmək, cinlər üçün paltar hesab edilən soğan və sarımsaq qabığını yandırmaq olmazdı. İnsanın ruhsal durumunda baş verən bir çox xoşagəlməz dəyişikliklər bilavasitə ruhlar dünyası və daha çox şər ruhlarla bağlıdır. Yəni əksər xəstəliklər ruhların – əyələrin müdaxiləsi nəticəsində yara- nır və bu halda “ruhi xəstəliklər” deyildikdə təkcə psixi pozuntular deyil, həm də digər, yəni həm də sırf fizioloji və bakterioloji xəstəliklər nəzərdə tutulur. Yəni bu termin türk inanclar sistemində tibdəki anlamından daha geniş anlam ifadə edir. Belə hesab edilir ki, şər ruhların müdaxiləsi ilə yaranan xəstəlikləri, o cümlədən həm nevroloji, həm də fizioloji pozuntuları yalnız qam-şamanlar və ya da emçilər aradan qaldırmaq gücündədirlər. Bunun üçün onlar ilk növbədə bu və ya digər xəs- təliyə rəvac verən şər ruhları qovmalıdırlar. Ümumiyyətlə, əski təsəvvürlərə görə, insanlara dərd- bəla gətirən şər ruhlardan başqa, onları dəf etməkdə şamanlara kömək edən xeyirxah ruhların varlığına inam da türk mifologiyasında geniş yayılmışdır. Əski təsəvvürlərə görə, ruhlarla insan arasında əlaqə yaradanlar qəbilənin göylər tərəfindən xüsusi seçilmiş üzvləri, cadugərlər və ya şamanlardır. Bir vaxtlar Azərbaycanda “hər bir şeyin, ağacın, suyun əyəsi var”, “gecə ağac altına getməzlər, əyəsi səni vurar” kimi inamlar mövcud olub. İndi də Şəkidə bu kimi inanclar qalıb. Məsələn, əncir və ya digər ağacı kəsəndə “ruhu səni tutacaq” sözlərini mən çox eşitmişəm. Əcdadlarımız inanmışlar ki, “ölənlərin ruhu ağaclara keçir və belə ağaclar pirlərə çevrilir”. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində ağac pirləri geniş yayılmışdır. Burada qoz, dəmirağacı, dağdağan, palıd, əncir, tut, çinar və b. ağaclar müqəddəs sayılırdı. Həmin ağacları qırmaq, kəsmək, yandırmaq olmaz. Xalq arasında belə deyirlər: “Pir odunlarını gətirib evində yandıran adamın yuvası dağılar”. Dağdağan ağacı o vaxtlar (elə indi də) müqəddəs sayılmış və ona sitayiş edilmişdir. İnsanlar bu ağacdan müxtəlif həmaillər düzəldərək gözmuncuğu və başqa muncuqlarla birlikdə amulet kimi istifadə edirdilər. Belə həmailləri uşağın beşiyindən, atların boynundan, südlük və ətlik mal-qaranın boğazın- dan, hətta nehrələrdən asırdılar. Dağdağan ağacını kəsmək olmaz. Şəkililər dağdağan ağacına qədim- dən xüsusi pərəstiş edirdilər. Şəkidə dağlar qədimdən ruhlar, allahlar məskəni sayılırdı və insanlar tərəfindən müqəddəs hesab olunurdu. Dağların hələ midiyalılar arasında müqəddəs sayılması haqqında Herodot da məlumat verirdi. Qədim inama görə, dağlara bu və ya digər övliyanın ruhu keçərək məskən salır və o gündən həmin dağa ruh məskəni kimi sitayiş edilirdi. O zaman mövcud olmuş inama görə: Dağın üstündə böyük bir ağac var, o ağac pirdir. Gərək ona yaxın getməyəsən. On beş metr aralıda Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|