Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
üzündən uzun illər boyunca övladı olmamaq ailə daxilində ağır dərd sayılmışdır. Yeni insanın dünyaya gəlməsi mühüm və sevindirici ailə hadisələrindən olmaqla, bu hadisənin öz ayin və mərasimləri, inam və sınamaları ilə mürəkkəb bir kompleks təşkil edirdi. Əski çağlardan uşağın doğulmasını xeyir-bərəkət, bolluq, artım ilə əlaqələndirmiş, böyüklüyündən və kiçikliyindən asılı olmayaraq, dünyanın bütün xalqlarının mifik allahlar panteonunda uğur və sevinc gətirən, uşaqların doğulmasına və böyüməsinə hamilik edən bir ilahənin mövcudluğuna inanmışlar. Məlum olduğu kimi, türk xalqları uşaqların doğulmasına və böyüməsinə hamilik edən bir mifik varlığın, himayəçinin varlığına inanmışlar. Şəkililər bu tanrını Ayistin adlandırırdılar. Doğuş prosesini idarə edən həbə (mamaça, mama) doğuşun davam etdiyi zaman fasiləsiz olaraq ona alqış (dua) söyləyərək deyərdi: “Verdiyinə görə sənə alqış olsun, Ayisit, səni yenidən gözləyəcəyik” Şərqi slavyanlar bu adı türklərdən alaraq “aist” (hacıleylək) şəklində işlədirlər. Bu xalqlar arasında mövcud olan “uşaqları aist (hacıleylək) gətirir” deyimi də türklərdən keçmə əski inancların zamanla anlamını itirmiş qalığıdır. Bəzi mənbələrdə bu tanrının adı Umay, Humay kimi göstərilir. Son vaxtlara qədər Azərbaycanın bir çox yerlərində ağac pirləri olmuşdur. Həmin pirlər əsasən uşaq – doğum pirləri kimi də məşhurdur. Buraya doğmayan qadınlar övlad arzusu ilə gəlib tapınar, səcdəyə düşərmişlər. Ağacın doğum piri olması onun həm dünya ağacının atributu olmasına işarədir. Ümumiyyətlə, ağaca sitayiş ulu türkdilli xalqlarda ən çox yayılmış görüş olmuşdur. Övladı olmayanlar Umaya nəzir-niyaz edər, ona qurbanlar kəsərdilər. Bu adət məzmununu bir qədər dəyişsə də, islamdan sonra da davam etmişdir. Qurbanlığın, nəzir-niyazın, ehsanın xalq arasında öz yeri vardır. Bu ənənə indi də el-obamızda yaşamaqdadır. İnsanlar indi də nəzir-niyaza, qurbanlığa olan inamlarını itirməmişlər. Görünür, tarixin müəyyən çağlarında xalq öz adət-ənənələrini, etiqadlarını yaşatmaq üçün onları folklor nümunələrinə köçürməklə hifz etmək, qorumaq haqqında düşünmüşdür. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında bu məsələ öz əksini belə tapmışdır: “Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. İç oğuz, Daş oğuz bəylərini ora topladı. Ac gördüsə, doydurdu. Yalın gördüsə, geyindirdi. Borclunu borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl götürüb arzularını dilədilər. Allah bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi. Arvadı hamilə oldu. Bir neçə müddətdən sonra bir oğlan doğdu”. Şəkidə uşaq sahibi olmayan qadınlara “qısır” deyilərdi. Ancaq bu kəlmələr qadının özünə və üzünə söylənməzdi. El arasında mövcud olan təsəvvürə görə, gəlinin uşağı olmurdusa, deməli, o, çilləyə düşmüşdür. Çilləyə düşmək nə deməkdir? Ər evinə köçmüş gəlin 40 gün müddətində çillə gözləməlidir. Yəni onun yanına həmzat olan (uşağı olub qalmayan), övladı olmayan qadın və ya ruhi xəstə adam gələrdisə, aydındır ki, gəlinin xəbəri olmadan istər-istəməz ona çillə düşdüyü güman edilərdi. Bəzən həmzat hesab olunan qadın özü qəsdən, bilərək təzə gəlinin üstünə getməklə öz həmzatını onun üzərinə tökərək bu minvalla gələcəkdə doğulacaq uşağının qalmasını təmin etməyə çalışırdı. Təsəvvürə görə, bu ona həmzatını tökməyə səbəb olardı. Bundan əlavə məhz 40 gün müddətində yas yerindən çıxıb gəlinin üstünə gəlmək, gəlinin özünün yasa getməsi və s. çilləyə düşmə səbəbi ola bilərdi. O zamankı inanclara görə, uşaqlar günahsız olduğundan onlara ruhlar toxunmur. Ağlağan uşaq bədbəxtlikdən xəbər verir. Uşaq yuxuda sayıqlayırsa, deməli, mələklə söhbət edir. Hər bir həbə (mamaça) bunu bilməli və buna uyğun hərəkət etməli idi. Əslində isə doğuma hazırlıq ailənin qurulduğu, gəlinin ər evinə ayaq açdığı andan başlayırdı. Şəkidə şər qüvvələr və bəd ruhların evlənənlərə maneçilik törətməməsi üçün gəlinin başına arpa, buğda, düyü ilə yanaşı, xırda pul da səpərdilər. Bununla gəlini bədnəzərdən və pis ruhlardan qoruyardılar. Gəlinin ayağının altına dəmir atılması və ya mis məcməyi qoyulması onun ər evində dəmir kimi möhkəm, daimi yaşaması arzusu idi. Maraqlıdır ki, o dövrün mamaçaları fəhmlə də olsa, körpənin cinsini təyin edə bilirlər: – oğlan bətnin solunda, qız sağında yerləşir; – 4-cü ay qarına basanda əgər yumşaqdırsa və tərpənmirsə, oğlan, bərkdirsə və tərpənirsə, qızdır. Şəkililər inanırlar ki, yerikləyən qadına haram yemək olmaz. Yoxsa uşaq oğru olar və ya haram iş görər. Zahıların da hər şeyə tamahı düşür, umsunurlar. Zahıların umsunmağı da qorxuludur. Bu halda qadın “şişir”, yəni döşağrısı xəstəliyinə tutulur. Bu zaman uşağı əmizdirə bilmir. Qadının harada doğmasından asılı olmayaraq, doğuş döşəmə üzərində və ya samanlıqda qəbul edi- lərdi. Bu adət yer-ana kultu, yəni doğum və məhsuldarlıq tanrıçasına inamla bağlı idi. Doğuşu mamaça (həbə) qəbul edərdi. Hər bir kəndin öz mamaçası vardı. Bunlar, adətən, öz övladlarına sahib olan yaşlı qadınlar olardı. Onların xidməti mütləq səxavətlə mükafatlandırılardı. Bu yolla da mamaçaların dolanışığı təmin edilərdi. Hər bir doğulan uşaq ömrünün sonuna qədər onu doğuş zamanı qəbul etmiş mamaçaya qayğı ilə yanaşmalı, bayramlarda onu ziyarət etməyi unutmamalı idi. Mamaça öldükdən sonra isə onun üçün dua oxumalı və ya oxutdurmalı idi. Doğuş zamanı istifadə edilən xalq təbabəti metodlarına belin masajı (ovuşdurulması), isti kompress, körpənin bətndə düz vəziyyətdə olmadığı halda onun doğuş üçün rahat olan düzgün vəziyyətə gətirilməsi və s. daxil idi. Mamaça doğuşu yüngülləşdirmək üçün hamilə qadını öz belinə alar, onun belini öz belinə dayayaraq evin içində gəzdirər, bəzən də dartına bilməsi üçün silkələyərdi. Çətin doğuş zamanı mamaça bəzi dini-magik xarakterli ayinlər həyata keçirərdi. Doğan qadının qoltuğuna girib onu otaqda gəzdirər və əcdadların ruhundan yardım istəyərdi. Hamilə qadını ayağı ilə evin astanasını və qapı çərçivəsini üç dəfə döyəcləməyə məcbur edərdi. Bu adətin kökləri çox-çox qədimlərə – ölülərin evlərin astanasında basdırıldığı dövrlərə gedib çıxır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ölülərin evin astanasında və döşəmənin altında basdırılması adəti min illər öncə Şəkidə də mövcud olmuşdur. Hamilə qadını astananın döşəməsini ayağı ilə üç dəfə döyəcləməyə məcbur edərkən mamaça ovsun oxuyar və əcdad ruhlarından kömək diləyərdi. Bu zaman mamaça qadını qusdurmağa çalışar, bu məqsədlə ondan saçlarını çeynəməsini xahiş edərdi. Doğuşun çətin keçməsini hamilə qadının günahları ilə əlaqələndirirdilər. Əgər onun nə zamansa günah etdiyinə şəhadət verən yox idisə, belə hesab edilərdi ki, onun əri qarşısında hansısa səhvləri olub. Belə olan halda, mamaça onun ərini çağırar və o da ərindən bağışlanmasını diləyər və səhvlərini etiraf edərdi. Əgər qadının başqası qarşısında günahkar olduğu məlum idisə, mamaça həmin adamı çağırar və eyni şey onunla təkrar edilərdi. Bu yolla qadın günahlardan təmizlənmiş olardı. “Günahlardan təmizlənmə” adəti doğan qadının “bir ayağının burada, o biri ayağının isə qəbirdə” olması, yəni hər an ölə biləcəyi inamı ilə bağlı idi. Yeddi və daha artıq dəfə doğan qadın müqəddəs hesab edilər, onun ölümdən sonra cənnətə düşəcəyinə inanılardı. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|