Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt
Yüklə 2,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
Hər bir milləti ictimai material yox, milli ruhun daşıyıcıları olan seçilmişlər təmsil edir. Başqa sözlə, birləşməni təmin edən milli ruhların eyniyyət məqamıdır. Yerdə hamı yaşadığı mühitin, onun ayrı- ayrı xüsusiyyətlərinin təmsilçisi olur. «Göyə qalxdıqca fərqlər silinir» (Əbu Turxan). Dini mərasimlər, ayinlər, rəmzlər nə qədər fərqli olsa da, dini hiss, müqəddəslik duyğusu, Allah ideyası eynidir və o, birləşdirici amilə çevrilir. Şərqdə sevgi duyğusu konkretləşmə- diyindən, obyektindən asılı olmayaraq həmişə eyni obraz və eyni çalarlarla ifadə oluna bilir. Milli hiss, vətən sevgisi də fərdi sevgidən ilahi sevgiyə yüksəliş yolunda bir məqam kimi ortaya çıxır. Düzdür, Şərqin qızıl dövründə, mənəvi yüksəliş zəmanəsində intişar tapmış sufi fəlsəfəsi millət və ya vətən mərhələsində dayanmadan, birbaşa ilahi eşq mərhələsini vəsf edir. Allaha ünvanlanan sevginin isə reallıqdan qorxusu yoxdur, çünki o maddi dünyanın, reallığın fövqündədir. Lakin təəssüf ki, Şərq po- eziyasında çox vaxt eşq dini hissin gücləndiril- məsi və təlqini üçün bir vasitə olmaqdansa, Allah ideyası eşqin böyüklüyünü ifadə etmək üçün bir vasitə kimi istifadə olunur. Miskin aşiqin dini hissi də vüsal həsrətindən qaynaqlanır və burada yenə nazlı yar, nigar obrazlarından istifadə 59 olunur: Canımı yandırdı şövqün, ey nigarım, qandasan? Gözlərim nuri, iki aləmdə varım, qandasan? 1 Yaxud: Ağıl onun yollarında heyran gəzir hər zaman, Ürək isə ayağına baş qoyaraq verir can. Hüsnün tərif etmək üçün sözü çatmaz hikmətin, Aşiq özü, məşuq özü, budur sirri qüdrətin. 2 Yaxud: Eşidirəm sözünü, Görəmmirəm üzünü, Üzünü görmək üçün Canım verməyim gəlir. 3 1 Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, səh. 149. 2 Əssar Təbrizi. Mehr və Müştəri. B., «Yazıçı», 1988, səh. 8-9. 3 Yunus İmrə. Güldəstə. B., «Yazıçı», 1992, səh. 67. 60 Göründüyü kimi, Nəsimi də, Əssar Təbrizi də, Yunus İmrə də ilahi obrazı insanlar üçün nəzərdə tutulan epitetlərlə təqdim edir, Allahı insan qiyafəsində təsəvvür edirlər. Bu, bir növ yunanların gözəllik allahına münasibətini xatırladır. Lakin yunan mifologiyasından və pan- teizmdən fərqli olaraq, Allahı insan və ya təbiət simasında deyil, belə möhtəşəm varlıqların, əsrarəngiz gözəlliyin yaradıcısı olmaqla onlardan yüksəkdə dayanan və daha möhtəşəm olan bir varlıq kimi təsvir etmək təşəbbüsləri də vardır. Əssar Təbrizi poemasının girişində, məhz Allaha ithaf bölməsində bu eşqi təbiət, kainat miqyasında, Allahın yaratdıqlarının sonsuzluğu və əzəməti ilə təqdim edir: Böyük dağlar qucağında mürgüləyən qayalar, Ondan işıq alan kimi əlvan rəngə boyanar. Parlaq günəş qapısında, gözətçidir, keşikdir, Bil ki, onun qarşısında zərrədən də kiçikdir. 1 Bu, Allahın qüdrətini ifadə etmək üçün gətirilən təşbehlərdir. Allaha olan sevgi də onun böyüklüyü və əzəməti qarşısında pərəstiş duy- ğusunun sevgiyə transformasiyasıdır. Görünür, Şərqdə elmi-fəlsəfi anlayışlar hələ tam formalaşmadığından, yaxud bədii təfəkkürün 1 Əssar Təbrizi , yenə orada. 61 amorf, sinkretik ifadə ənənəsi daha güclü olduğundan konkret təfəkkür müstəvisində fərqli olan müxtəlif mənəvi təzahürlər, hissi yaşantılar eyni bir obrazda, baxılan halda eşq metaforasında ümumiləşdirilir. Bəli, söhbət məhz müstəqim mənada eşqdən yox, daha çox mətləbləri, mənaları ehtiva edən rəmzləşmiş eşqdən gedir. Hətta Qurani-Kərimdən və ondan əvvəlki dini kitablardan məlum olan insanın əvvəl gildən düzəldilməsi, sonra isə ona ilahi ruh üfrülməsi haqqında bilgini Cəlaləddin Rumi «sonra Allah bu gilə məhəbbət nəfəsi üfürdü» 1 , – kimi qələmə alır. Yəni ruh da məhəbbət obrazına girir. Şərqdə məhəbbətin universial anlamına gətirən dünyanın vəhdəti, hər şeyin vahid Allahla bağlı olması ideyası Hegel tərəfindən bir qədər başqa formada təqdim olunur: «Mütləq, elə bil ki, xeyirxahlıqla təkcələri özündən ayırır və onların öz varlığından həzz almalarına imkan verir; elə bu həzz özü də onları yenidən mütləq birliyə dəvət edir». 2 Hegel Mütləqə (Allaha) aid etdiyi birləşdirmə gücünü «Mən»ə də aid edir. Əvvəlcə bir-birinə münasibəti olmayan tərəflər «Mən»in mənəvi enercisi ilə (Şərq anlamında eşqin gücü 1 Bax: Гегель. Энциклопедия философских наук.Том 3. Философия духа. М., «Мысль», 1977, стр. 401. 2 Гегель. Энциклопедия философских наук. Том 1. Наука логики. М., «Мысль», 1974, стр. 158. 62 ilə) cəzb olunurlar. «Mən», elə bil ki, yanar soba, atəş olaraq bir-birinə etinasız olan müxtəlifliyi ağuşuna alır və birləşdirir». 1 Şərq şairləri gözəllik qarşısında da pərə- stiş etdiklərindən onların gözəllərə ithafı ilə Allaha ithaflarını fərqləndirmək çox çətindir. Füzulinin Leyli və Məcnunu buna ən gözəl mi- sallardan biridir. Kim isə məcnunluğu bir oğlanın bir qıza məhəbbətinin ən yüksək poetik ifadəsi kimi dəyərləndirdiyi halda, bir başqası bunu ilahi eşqin bədii təcəssümü hesab edir. Füzuli irsini tədqiq edən akademik Fuad Qasımzadə yazır: «Füzuli real eşq yolunda canından keçməyə hazır olan aşiqdir. Bu məsələ ətrafında da müxtəlif fikir və mülahizələr vardır. Füzulinin guya yalnız ilahi eşq, Allaha məhəbbət yolunda canından keçməyi və Allaha qovuşmağı irəli sürdüyünü söyləyirlər. Yuxarıda belə nümunələrin olduğunu biz də söyləmişdik və bunu idealist, panteizm və sufizmin müəyyən təzahür formaları, ünsürləri və təsiri ilə əlaqləndirmişdik. Lakin … şair bunu real eşq yolunda da rəva bilir və sevgilisi üçün candan keçməyi, həyatı nəzir deməyi, fəda etməyi tərəddüdsüz və peşmançılıq çekmədən söyləyir». 2 Doğrudan da, Füzulidə bəşəri eşqi, nəfsani 1 Yenə orada. 2 Fuad Qasımzadə. «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur (Füzulinin dünyagörüşü). B., «Azər- nəşr», 1968, səh. 145. 63 Yüklə 2,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|