da əxz etmiş olur, haqq şairinə çevrilirlər.
Oxumamış-yazmamış bütün həqiqətlərdən hali
olurlar. Biz burada dastanlardakı yanaşma ilə
klassik Şərq filosoflarının; həm peripatetiklərin,
həm də sufilərin mövqeyi arasında sıx bir əlaqə,
oxşarlıq görürük. İbn Sina kimi, Mənsur Həllac
da, Əl-Qəzali də, Ş.Sührəvərdi də həqiqət
yolunun, kamillik məqamının hissi idrakdan yox,
ilahi eşqdən keçdiyini qəbul edirlər.
İkinci növbədə aksioloji aspektə – də- y-
ərləndirmə prosesinə baxaq. İnsan nəyi isə yaxşı,
nəyi isə pis hesab edir. Nə isə onun xoşuna gəlir,
nə isə – gəlmir. Nə zamansa qəlbi sıxılır, özünü
narahat hiss edir, bu mühiti, bu münasibəti
tezliklə tərk etməyə, ondan uzaqlaşmağa çalışır;
nə zamansa – ülvi hisslər, mənəvi yüksəliş
keçirir, bu anın, bu təmasın uzanmasını,
əbədiyyətə qədər davam etməsini arzulayır.
Amma niyə, – səbəbini bilmir. Bu, – qəlbin
hökmüdür. İstək daxildən gəlir, amma dərk
olunmamış bir hissdir.
Əlbəttə, dəyərləndirmə aşkar şüurla, dərk
olunmuş şəkildə də həyata keçirilə bilər. Bu,
müəyyən meyarlarla müqayisə, hansı isə
standarta, etalona nisbətin təyin edilməsi ilə
mümkündür. Məsələn, gözəllik müsabiqəsində
münsiflər ancaq təəssüratdan çıxış etməyib, həm
də dəqiq rəqəmlərlə ifadə olunmuş müəyyən
33
etalonlara uyğunluq dərəcəsini, mütənasiblik
şərtlərini də nəzərə alırlar. Qalan hallarda
dəyərləndirmə aşkarlanmayan şüurla (qeyri-
şüurilik) həyata keçir və insan məhz bilmədiyi
şeyə daha çox maraq göstərir; öyrənmək, «içinə
yetmək» istəyi baş qaldırır. Lakin insan üçün
aşkar olmayan, yarıqaranlıq bir aləmlə təmas,
həm də qorxu, tərəddüd və şübhə hissi ilə
müşayiət olunur.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insan heç
dərk etmədiyi, tam qaranlıq bir aləmə aludə ola
bilməz. Bu halda qorxu hissi digər hissləri
üstələyir, şübhə inamdan, tərəddüd qətiyyətdən
güclü olur. Lakin bu qaranlıqda parıltılar varsa,
– insanı cəlb edir. Ürəkdə işığa həsrət varsa, o bu
parıltılar tərəfindən cəzb olunur. Sevgi hissi də
harada isə bu maraq və qorxunun, inam və
şübhənin, tərəddüd və qətiyyətin vəhdətindən
pərvazlanır. Yəni sevgi, əslində təkamüldə olan
canlı prosesdir. Maraq məftunluq səviyyəsinə
qalxırsa və qorxu duyğusundan ancaq müəmma
və əsrarəngizlik qalırsa, – məhəbbətin yolu
açıqdır.
Tam qaranlıq qəlb işıqdan qorxar. Yəni
sevgi ancaq işıqlı, heç olmazsa, qismən işıqlı
adamların qismətidir. Yarıqaranlıq qəlb daha
parlaq işıqlar tərəfindən cəzb olunur. Bu ba-
xımdan, yarımçıq olanın, bütövləşməyə ehtiyacı
olanın, sevmək ehtimalı daha çoxdur.
34
Yüksək mənəviyyatlı, incə ruhlu, parlaq
qəlbli insanları heyrətləndirmək, məftun etmək
üçün daha böyük gözəllik, daha həssas və daha
mürəkkəb tərəf-müqabil lazımdır. Ən böyük aşiq
isə, heç şübhəsiz, ancaq İşıqlar işığına
(Ş.Sührəvərdinin dili ilə desək, Nur əl-Ənvərə)
səcdə edə bilər. Bu isə artıq ilahi eşqdir. Belə-
liklə, biz məhdud mənəviyyatlı insanla, mürəkkəb
və zəngin daxili aləmə malik olan insanın sevgi
dərəcələrini
və
aşiq
olmaq
ehtimalını
fərqləndirmiş olduq. Bu deyilənlər dəyərləndirmə
aspektinə aid idi.
Və nəhayət, praktik aspektə, əməli fəa-
liyyət münasibətlərinə baxaq. Şərq anlamında
eşqin, romantik məhəbbətin praktika ilə, əməllə
əlaqəsi yoxdur. Eşq, bir tərəfdən cismani
dünyanın fövqündə durduğu, digər tərəfdən
unikal olduğu üçün bu sahədə təcrübə toplamaq,
bu sahənin peşəkarı olmaq mümkün deyil. Əqli
nəzarətdən kənara çıxan böyük məhəbbət,
«divaneyi-eşq» daha çox nabələd olanların, ilk
dəfə sevənlərin qimətidir. Eşqi, məhəbbəti şəhvət
səviyyəsində başa düşən bəzi Qərb yazıçılarının
əsərlərində isə bu sahəyə də peşə və peşəkarlıq
baxımından yanaşmalar az deyil.
35
Klassik Şərqdə
∗
isə eşq kimi isə «ələ ke-
çirmək», onu öz ötəri hisslərinin, istəklərinin
təminatçısına çevirmək, yaxud hətta qarşılıqlı
həzz almaq mənasında yox, özünü sevgiliyə
qurban vermək, onun yolunda hər əzaba qat-
laşmaq mənasında başa düşülür. Yəni söhbət nəyi
isə əldə etməkdən yox, nədənsə imtina etməkdən
gedir. Ancaq bir adamı sevmək mümkün
olduğundan, sevginin obyekti dəyişmədiyindən
eşqdə peşəkarlıq ya ümumiyyətlə qəbul olunmur,
ya da tamamilə başqa mənada başa düşülür. Yəni
sözün böyük mənasında sevməyi, eşq oduna
yanmağı bacarmaq və onun davamlı olmasına,
ömürlük olmasına nail olmaq; çünki eşq hər
adamın işi deyil və xüsusi bir istedad tələb edir:
Məndə Məcnundan füzun aşiqlik
istedadı var,
Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq
adı var.
1
Klassik sözünü ona görə vurğulayırıq ki, bu
zaman biz ənənəvi olaraq Şərq hesab olunan ölkələrdə
indiki real vəziyyəti nəzərdə tutmuruq. Bu reallığın
öyrənilməsi xüsusi tədqiqat tələb edir. Bu kitabda
«Şərq» dedikdə biz ya klassik Şərqi, ya da onun
ruhunu ifadə edən Şərq poeziyasını nəzərdə tuturuq.
1
Füzuli. Əsərləri. İki cilddə, I cild. B., 1995,
səh. 99.
36
Dostları ilə paylaş: |