Fərdi fəlsəfi düşüncələr, insanın dünya-
dakı gözəllik və harmoniya qarşısında hey-
rətindən doğan suallar, insanın özü ilə və dünya
ilə təkbətək söhbətləri – kamilliyə aparan yolun
məqamlarıdır. Bu məqamlar özünü maddi
dünyadan ayıran, fərqli bir mahiyyətin təmsilçisi
olduğunu dərk edən və özündə dünyaya qarşı
dura biləcək bir mənəvi güc, ideya qaynağı
tapan və bu qaynaqdan müntəzəm surətdə
bəhrələnərək daim kamilləşən, dünya ilə, cahan
ilə tən gələn və nəhayətdə, bu «cahana
sığmayan» insan-filosofun və ya sözün həqiqi
mənasında insanın, böyük hərflə İnsanın həyat
məqamları, idrakın əzablı və möhtəşəm
addımları, mənəvi yüksəliş
yaşantılarıdır.
Heyrətdən başlanan idrak yolunda əzab və
sevincin, eşq və kədərin vəhdət məqamları!..
Ülviyyət, heyrət və müqəddəslik duyğusu
Şərq fəlsəfəsi və poeziyası üçün çox səciy-
yəvidir. Lakin etiraf etməliyik ki, bu gün biz
babalarımızın yaratdıqlarını özümüzə qaytar-
mağa nail olmamış və onları inkişaf etdirmək
bir yana dursun, sadəcə müasir fəlsəfi fikir
kontekstində yenidən mənimsəyə bilməmişik.
Təəssüf ki, heyrətdən başlanan, məhəbbətdən
keçən və fəlsəfi idraka, kamillik məqamına
yüksələn mənəvi-əqli inkişaf yolunda son mər-
hələni unutmuş, neçə əsrlər boyu elə mə-
həbbətdə ilişib qalmışıq və bəzi rəmzləri hərfi
37
mənada təfsir etdiyimizdən, ulularımızın böyük
ideyalarını da təhrif etmiş, cılızlaşdırmışıq.
Mütəfəkkir şairlərimizin idealı heç də fani
dünyanın gözəllikləri yox, ilahi eşq və idrakdır.
Nizami Allaha xitabən yazır:
İlhamlı nəfəsinlə qızıl güldü Nizami,
Güllərin nəğməkarı bir bülbüldü Nizami.
1
Necə ki, sonralar ilahi eşq adi sevgi ilə, əql
evi bir gözəlin çöhrəsi ilə qarışıq salınıb, eləcə də
gül-bülbül mövzusu zaman keçdikcə mənasını
dəyişib. Əbu Turxanın məlum rübaisində
deyildiyi kimi:
İdrakı rəmz edib bir gül sandılar,
Aqil olanları bülbül sandılar,
Vaxt keçdi, rəmz itdi, sonra gələnlər
Təkcə bülbül ilə gülü andılar.
Şərqdə məhəbbət həmişə kamillik və har-
moniya ilə, ilahi başlanğıcla əlaqələndiril-miş,
yeri gələndə kosmoqonik məna kəsb etmişdir.
Nizami məhəbbəti təbiətin hərəkətveri-ci qüvvə-
lərindən biri hesab etmiş, hətta planetlər ara-
1
Nizami
Gəncəvi.
Sirlər
xəzinəsi,
B.,
«Çaşıoğlu»,2004, səh. 31.
38
sındakı cazibəni də məhəbbətin təzahürü kimi
mənalandırmışdır:
Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır,
Filosoflar bunu eşq adlandırır.
1
Yaxud:
İdrakı dinləsək, söyləyir o da:
-Hər şey eşq üstündə durur dünyada
Göylər yaransaydı eşqdən azad,
Düşün, olardımı yer üzü abad?
2
Nizami məhəbbətin universal konsepsi-
yasını yaradır və onu bütövlüyün, harmoniya-nın
əsas şərti, dəyərlər sistemində ən yüksək dəyər
kimi təqdim edir:
Eşqdir mehrabı uca göylərin,
Eşqsiz, ey dünya, nədir dəyərin?
Eşqsiz olsaydı, xilqətin canı,
Dirilik sarımazdı, böyük cahanı.
3
Ən önəmlisi budur ki, Nizami Gəncəvi
1
Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B., «Çaşıoğ-
lu», 2004,səh. 38.
2
Yenə orada.
3
Yenə orada, səh. 37.
39
Günəşi şölələnməyə, planetləri fırlanmağa,
buludları dolmağa və boşalmağa məcbur edən
qüvvəni məhz eşq kimi təqdim edir. Biz bu fikrə
A.Bakıxanov da rast gəlirik: «Dünyadakı nizam
və intizam da eşqdəndir və ya eşqin özüdür».
1
Əslində klassik fəlsəfədə bu qüvvə nəfsin və ya
əqlin xislətidir. Məsələn, Fərabi göy cismlərinin
intellektindən
2
, Ş.Sührəvərdi isə göyün nəfsindən
3
bəhs edir. Kainatda hərəkətin mənbəyi də dünya
əqli və ya göy nəfsinin iradəsidir.
4
Poetik düşüncə isə, belə yüksək missiyanı
ancaq eşqə etibar edir. Nizami həm də təkcə göy
cismlərinin yox, irili-xırdalı bütün təbiət hadisə-
lərinin hərəkətverici qüvvəsini eşqdə görür. Ən
obrazlı deyimlərdən birini misal gətirək:
Eşqin yanğısıdan gözəl şey nə var?
Onsuz nə gül gülər, nə bulud ağlar.
5
İbn Sina məhəbbətə maddi və mənəvi var-
lığın iyerarxiyasında əlaqələndirici məqam kimi
1
A.Bakıxanov. Təhzibi-əxlaq və nəsihətlər.
Bakı, 2004, səh. 37.
2
Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты.
Алма-Ата. 1987, стр. 287.
3
Ş.Sührəvərdi. İşıq heykəlləri. – Şərq fəlsəfəsi.
B., 1999, səh. 224.
4
Yenə orada.
5
Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, səh. 37.
40
baxmışdır. Aşağı mərtəbədəki varlıq daha yüksək
mərtəbədəki varlığın nuru ilə işıqlandı-ğı üçün
parıltısı və gözəlliyi artır.
1
Sən demə, ilkin materiya, forma və əla-
mətlər də məhəbbət qanunlarına tabe imiş. İbn
Sinaya görə, ilkin materiya fitri məhəbbətə ma-
likdir. «İlkin materiya öz çirkinliyini gizlətməyə
çalışan eybəcər qadın kimidir; hər dəfə onun
niqabı açılanda o, öz çatışmazlıqlarını əli ilə
örtür».
2
Burada ilkin materiyanın həmişə
«paltarda», forma ilə birlikdə təzahür etdiyi, xalis
şəkildə («özündə şey») isə insan üçün
dərkolunmaz olduğu nəzərə çarpdırılır.
Məhəbbətin mənəvi kamilliyin təməli
olması həm də şərtdir. Yəni, ancaq sevərək
gözəlləşmək mümkündür. Övlad, valideyn sev-
gisi, millət, vətən sevgisi, təbiətə, kainata,
bəşəriyyətə – insanlığa bağlılıq, özünü dərk etmə-
yin, dünyanı dərk etməyin, Allahı dərk etməyin
mənəvi yüksəliş yolları – ilahi eşq! İnsan ancaq
dünyanın
harmoniyasını,
insan
qəlbinin
möhtəşəm zənginliyini, əqlin fitrətini, ilahi
qüdrətin ecazkarlığını duymaqla gözəlləşir. Əql,
bilik insanı daha nəcib edir. İncə strukturlar ona
aşkarlandıqca, o özü də incələşir, zərifləşir. Bu
1
С.Б.Серебряков. Трактат Ибн Сины (Ави-
ценны) о любви. Тбилиси, 1976, стр. 32.
2
Ибн Сина. Трактат о любви.// С.Б.Серебря-
ков. Göstərilən əsər, səh. 51.
41
Dostları ilə paylaş: |