dərk etmiş, vətən sevgisi güclənmiş, yeni
məzmun və mündəricə kəsb etmişdir. Məhz bu
dövrün ab-havası Abbas Səhhətə Vətən haqqında
«sevgili canan», «könlümün sevgili məhbubu», –
deməyə imkan vermişdir.
Yaxud Əhməd Cavad Azərbaycan De-
mokratik Cumhuriyyətinin yaranması ilə əlaqədar
öz sevinc və məhəbbətini belə ifadə edir:
Sən qüdrətin aşıb-daşan vaxtında,
Mələklərin gülüşündən yarandın.
Səhər dilli bir fincanın əli ilə
Ahuların duruşundan yarandın.
Ay işığı, gözəlliyin, qızlığın,
Çiçəklərlə öpüşündən yarandın.
Sərinlətdin baxışınla könlümü,
Buludların uçuşundan yarandım .
1
Bu şer parçasını öz kitabında iqtibas gə-
tirən professor Şamil Qurbanov yazır: «Azər-
baycan Demokratik Respublikası xalqımız üçün
onun taleyinə doğan dan ulduzu, «qaranlıqda
boğularkən» ümidsizliyə qapıldığı bir vaxtda
göydən enmiş ilahi bir qüvvənin ərməğanı idi.
Şairi və onun oxucularını belə bir yüksək poetik
1
Ş.Qurbanov. Məmməd Əmin Rəsulzadə.
«Nurlan», 2001, səh. 80.
107
pafosa sövq edən də, gözünə işıq, qəlbinə sevinc
verən də məhz bu möcüzəli bir varlıq idi».
1
Milli
istiqlalın yaratdığı fərəh duyğusu həm də vətən
sevgisinin təzahür formasıdır.
Abbas Səhhət və Əhməd Cavad kimi
müqtədir şairlərin vətən sevgisini tərənnüm et-
məsi müəyyən mənada ənənəvi Şərq poeziyasının
hüdudlarını keçmək anlamını versə də, bu
sevginin ifadə formaları yenə də Şərq poetik
təfəkkürünə uyğun gəlir. İlk baxışdan belə dü-
şünmək olar ki, əsas forma yox, mövzudur; yəni
sevginin ünvanı dəyişilmişdir. Lakin burada
forma özü də bilavasitə mentaliteti ifadə edir.
Belə ki, şairlərimizin yenə də sevgili qızlara,
gözəllərə ünvanlanmışdır ənənəvi ifadələrdən,
metaforalardan, bənzətmələrdən istifadə etməsi
sevgi hissinin hələ də diferensiallaşmaması, daha
çox abstrak səciyyə daşımasının nəticəsidir.
Qərbdə isə hətta poetik obrazlar da konkretləşmiş,
vətənin, azadlığın, istiqlalın yaratdığı sevgi
duyğuları spesifik bədii ifadə forması kəsb
etmişdir. Burada hər şey məhəbbətdə əqli
komponentin iştirak dərəcəsindən ibarətdir.
Bəli, Qərb sevgisi rasionallaşdırılmış və
görünür məhz bunun sayəsində diferensiallaşmış
sevgidir. Yəni ancaq sevginin obyekti dəyişmir,
onun xarakteri də, məzmunu da dəyişir. Məsələn,
vətən sevgisi daha «ay işığından» deyil,
1
Yenə orada.
108
dövlətçilik şüurundan, vətəndaşlıq qürurundan
qidalanır.
Qərbdə dövlətçilik şüuru, milli təəssüb-
keşlik və vətən hissi də intellekt süzgəcindən
keçərək formalaşmışdır. İntellekt isə hər şeyi öz
yerinə qoyduğundan, hissləri tənzim etdiyindən
Qərbdə insanın əməli də, hissi də ictimai nor-
malar çərçivəsində inkişaf etmişdir. Məhəbbət
daha çox intellektual təsirə məruz qalmış və
sosiallaşmışdır.
Şərqdə də ictimai şüur, mövcud əxlaq
normaları, adət-ənənə məhəbbət hissinə təsir edən
amillər sırasındadır. Lakin burada məhəbbətin
fərdilik dərəcəsi, məhrəmliyi yüksək olduğundan
daha
çox
iç
dünyasına
aid
olmuş,
sosiallaşmamışdır. Digər tərəfdən, ictimai amil
çox vaxt vüsala maneə kimi ortaya çıxdığından,
məhəbbət reallığın baryerlərini aşmaq üçün daha
yüksək emosional potensial kəsb etməli olur.
Lope de Veqa məhz bu cəhəti nəzərə alaraq
demişdir: «Məhəbbəti heç nə keçilməz maneələr
qədər artırmır».
1
Məhəbbət hissinin artıqlığı isə, Qərbdə çox
vaxt pis əlamət hesab olunmuşdur. Ailənin
maraqları ön plana çəkildiyindən sevgi amili
imkan daxilində istisna olunur. L.Stonenin «1500-
1800-cü illərdə İngiltərədə ailə, seks və evlənmə»
əsərində yazdığı kimi yeni dövrün ilk əsrlərində
1
Энциклопедия ума, стр. 209.
109
bü ölkədə romantik məhəbbət və etirasın nigah
üçün əsas kimi götürülməsi ittiham olunurdu.
1
Fransada isə sevgi və etiras ancaq məşuqə
saxlamaq üçün əsas ola bilərdi; ailə qurmağın
şərtləri isə daha çox ölçülüb-biçilmiş planlar
əsasında qurulurdu.
2
Həmin planlar ki, biz ona
həmişə
rişxəndlə
yanaşmışıq. «Əhməd
haradadır?» filmində «məgər evlənmək də
planladır?», – sualı hətta bizim çağdaş düşüncə
üçün də çox səciyyəvidir. Ürək hökm edən yerdə
ağıl nə haqla plan qurur? Burada biz ifrat Qərb
düşüncəsi simvolizə etmək üçün Əbu Turxandan
misal gətirdiyimiz bir şeri yada salmaq istərdik:
Çox uzun sürən hiss, həyəcanlar,
Qərinələr, illər, lap qısa anlar,
Hamısı zamanın hissələridir,
Böyük bir planın hissələridir.
Bizdə belə bir fikir var ki, guya ailənin
planlaşdırılması ideyası məhəbbətin ülviyyətinə
qəsddir. Qərbdə isə, göründüyü kimi, məhəbbət
özü az qala ailə planlarına qəsd kimi dəyər-
ləndirilir. Qərdə gənclərin evlənməsi, ailə qur-
1
L.Stone. The Family, Sex and Marriage in
England, 1500-1800. N.Y. Harper & Row, 1977, p. 86.
2
Le Roy Ladurie E. Montaillou / Trans. B.
Bray. N. Y.: George Braziller, 1978, p. 186-187.
110
Dostları ilə paylaş: |