Selçuklu ve osmanli anadolu’sunda

Sosyoloji Açısından Ahi Birlikleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 1992, s. 27-29

33 Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Türkiye”, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1978, s. 40-41

34 Ziya Kazıcı, “Ahilik”, md. DİA., İstanbul 1990, c. 1, s. 540

35 Anadolu kültür tarihi açısından önemli bir kaynak olan eser B. Fürûzanfer tarafından yayınlanmıştır. Bu çalışmanın önsözünde naşir, Kirmani’nin yaşamı ve eseri hakkında geniş bilgi sunmaktadır. Menakıb-ı Evhadüddin Hamid b. Ebi’l-Fahr Kirmani, Tahran 1347, s. 10-63

36 Yaşamı ve dönemi hakkında son yıllarda yeni yayınların yapıldığı Evhadüddin-i Kirmani’nin Evhadiye adlı bir tarikatın kurucusu olduğu ileri sürülmekle birlikte konunun henüz tartışmaya açık bulunduğunu belirtmek gerekmektedir. Bu iddiayı dile getiren bir çalışma için bkz. Mikail Bayram, Evhadüddin Kirmani ve Evhadiyye Tarikatı, Damla Yayınları, Konya 1993, s. 31-109

37 İç benliğe yönelik

38 Bayram, age., s. 73-76

39 Anadolu’da göçebe temelli heteredoks-rafızi İslam ve şehirli İslam arasındaki ilişkiler ve zaman zaman gerilimler için şu çalışmalara bakılabilir. Mehmed Fuad Köprülü, “Türk İstilasından Sonra Anadolu Tarih-i Dinisine Bir Nazar ve Bu Tarihin Menbaları”, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 4 Eylül, 5 Teşrîn-i sâni, 6 Kânun-i sâni, ayrı basım 129 s. bu eserin yeni bir yayımı Anadolu’da İslamiyet, İnsan Yayınları, İstanbul 1996, s. 41-122, ayrıca bkz. Irene Melikoff, Sur Les Traces Du Soufisme Turc Recherches Sur L’Islam Populaire En Anatolie, ISIS Press, İstanbul 1992, 192 s.

40 Bayram, age., s. 79-80

41 Nihat Azamat, “Evhadüddin-i Kirmani”, md. DİA., İstanbul 1995, c. 11, s. 519

42 Tarihi bir kişiliğe sahip olmakla beraber yaşamı gerçekle mit arasında kaybolan Ahi Evran’ın asıl adı Şeyh Nasirüddin Mahmut Ahi Evran b. Abbas’tır. “Gök, kainat” ve “yılan, ejderha” anlamlarına gelen Evran ismi efsanevi kişiliğinin bir işareti sayılabilir.

43 Bayram, Ahi Evran..., s. 81

44 Ahi Evran’ın debbağlık mesleğini icra ettiğine dair anane, onun veli olarak anılmasından sonra debbağ esnafının piri sıfatıyla yüceltilmesine sebep olmuştur. Bu bakımdan Türk debbağlarının silsilenameleri kendisine dayandırılmış ve oradan da bütün debbağların piri olan Zeyd-i Hindi’ye götürülmüştür. Osmanlılar zamanında da Ahi Evran’ın esnaf zümresi arasında pir olarak kazandığı itibar bütün Anadolu, Rumeli, Bosna ve hatta Kırım’a kadar yayılmıştır. İlhan Şahin, “Ahi Evran”, md. DİA., İstanbul 1988, c. 1, sa. 530, ayrıca Erdoğan Merçil, Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 33

45 Mikail Bayram, Ahi Evran Tasavvufi Düşüncenin Esasları, TDV. Yayınları, Ankara 1995, s.20-21, bu ayaklanmanın gerekçeleri ve toplumsal sonuçlarıyla ilgili olarak Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, Dergah Yayınları, İstanbul 1995, özellikle s. 141-160

46 İbn Bibi, El-Evamiru’l Alaiye Fi’l-Umuri’l Alaiye, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997, c.2, s.72-73

47 Şems-i Tebrizi’nin öldürülmesinin ardından gelişen olaylarda Mevlana’nın çeşitli çevrelerden eleştiriler aldığı ve içinde bulunduğu ruhsal durumu özellikle büyük eseri Mesnevi’de yansıttığı bilinmektedir. Ahmed Ateş, “Mesnevi’nin Onsekiz Beytinin Mânası”, Fuad Köprülü Armağanı, DTCF. Yayınları, Ankara 1953, s.46-47, olayların gelişim süreciyle ilgili olarak Aksarayi, Müsameret’ül Ahbar, çev. Nuri Gençosman, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1943, s. 133-134

48 Muammer Gül, Anadolu’da Moğollar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005, 248 s.

49 Nejat Kaymaz, Muiniddin-i Süleyman, DTCF. Yayınları, Ankara 1977, s. 50 vd.

50 Mevlana’nın mektupları arasında devlet katına yazılmış olup bir bölümünde yakınlarına ayrıcalıklar isteniyor olması dönemin özellikleri göz önünde bulundurulduğunda şaşırtıcı değildi. Söz konusu yaklaşımı Mevlana’nın oportünistliği şeklinde yorumlamak bu açıdan gerçekçi bir yaklaşım olmamaktadır. Bu mektuplar Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yayınlanmıştır. Mevlana’nın Mektupları, Remzi Kitabevi, İstanbul 1959

51 Aksarayi Müsameret’ül Ahbar’da yaşanan gelişmeyi “Mum karşısında sönmeye mahkumdur” sözleriyle yorumlamaktadır. s. 209-212

52 Bayram, age., 1991, s. 114-127

53 Dönemin gelişmeleri hakkında bkz. Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, Sidgwick&Jackson Press, London 1968, s. 280-292, eserin Türkçesi Anadolu’da Türkler, çev. Berna Moran, E Yayınları, İstanbul 1979, s. 282-288

54 Claude Cahen, “Sur les Traces des Premes Akhis”, Fuad Köprülü Armağanı, DTCF. Yayınları, Ankara 1953, s. 87

55 Cahen, Anadolu’da Türkler, s. 328-329

56 Halil İnalcık, The Ottoman Empire, Phoenic Press, London 1973, s. 152 vd.

57 Mehmed Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1959, s. 89-90

58 Benzeri örnekler için bkz. İbn Battuta, Tuhfetu’n-Nuzaar fi Garelbi’l-emsar ve Acaibil- Esfar, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1993, s. 194

59 Köprülü, age., s. 93

60 İbn Battuta, age., s. 223 vd.

61 Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991, s. 320-321

62 İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, TOAİE. Yayınları, Ankara 1979, s. 209-210

63 Ahmed Aşıki, Aşıkpaşazade Tarihi, neş. Ali Bey, İstanbul 1332, s. 6

64 Halil İnalcık, “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Osmanlı, Ed. Kemal Çiçek/ Cem Oğuz, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, c. 1, s. 46

65 İsmail Hami Danişmend, Osmanlı Tarihi, Türkiye Yayınları, İstanbul 1974, c. 1, s. 2 vd.

66 Halime Doğru, 16. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Afa Yayınları, İstanbul 1992, s. 34-35

67 Ali Torun, Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-Nameler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998, 17 vd.

68 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, c. 1, s. 105 vd.

69 Aşıkpaşazade, age., s. 18 vd.

70 Osman Çetin, “Osmanlı Devletinin Kuruluşunda Ahiler”, Osman Gazi ve Dönemi, Bursa 1992, s. 111-112

71 Ömer Lütfi Barkan, Kolonizatör Türk Dervişleri, Hamle Yayınları, İstanbul 1992, s. 30

72 Barkan, age., s. 31-32

73 M. Münir Aktepe, Osmanlı Türklerinin Rumeli’ye Yerleşmeleri, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Zümresi, İstanbul 1949, s. 185

74 Aktepe, age., s. 191-192

75 Aktepe, age., s. 195-196

76 Aktepe, age., s. 205-207

77 Giese’nin bu çalışması aslında Herbert Adams Gibbons’ın 1916’da yayımlanan The Foundation of the Ottoman Empire adlı kitabına eleştiri nitelikli olarak kaleme alınmıştır. Makalenin Türkçe çevirisi için bkz. Friedrich Giese, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Meselesi”, Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ed. Oktay Özel/ Mehmet Öz, İmge Yayınları, Ankara 2000, s. 149-175

78 Halil İnalcık, “How to Read Aşık Paşazade”, Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Menage, Ed. C. Heywood/ C. Imber, Isıs Press, İstanbul 1994, s. 139-154

79 G. G. Arnakis; “Futuwwa Traditions in the Ottoman Empire: Akhis, Bektashi Dervishes and Craftsmen” Journal of Near Eastern Studies, vol. XII, no. 4, October 1953, s. 232-247

80 Bu yorum için bkz. Ronald C. Jennings, “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler”, Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ed. Oktay Özel/ Mehmet Öz, İmge Yayınları, Ankara 2000, s. 440

81 Ortaylı, age., s. 210 vd.

82 Mithat Gürata, Unutulan Adetlerimiz ve Loncalar, Tisa Yayınları, Ankara 1975, s. 99-102

83 Ali Bolat, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melametilik, İnsan Yayınları, İstanbul 2003, s. 273-274

84 Söz konusu durum araştırmacılar arasında da zaman zaman çelişir görüşler ileri sürülmesine neden olmuştur. Örneğin Fuad Köprülü, Abdülbaki Gölpınarlı, Giese gibi yazarlar Ahi teşkilatını daha çok tasavvufu nitelikli bir akım olarak değerlendirip üretim yönünü ikinci planda tutarken, Muallim Cevdet ve Çağatay Uluçay gibi yazarlar üretici vasfın ilk andan itibaren teşkilatın gelişiminde belirleyici olduğunu düşünmektedirler.

85 Bu konuda bilgi için bkz. Abdurrahman Câmî, Nefahâtü’l Üns, Marifet Yayınları, İstanbul 1977, ayrıca Abdülbaki Gölpınarlı, Melamilik ve Melamiler, Türkiyat Enstitüsü Yayını, İstanbul 1931

86 Bolat, age., s. 298-299

87 İfadelerinden İbn Haldun’un etkisinde kaldığı anlaşılan Ahi Evran sanat erbabının bir yerde toplanarak sanatlarını icra etmelerini öğütlüyordu. “...Bu sanat kollarını yürüten çok sayıda insanların belli bir yere toplanmaları ve her birinin belli bir sanat ile meşgul olmaları gerekir ki, toplumun bütün ihtiyacı görülmüş olsun...” Mikail Bayram, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rum, Damla Ofset, Konya 1994, s. 37

88 Bu konuda ayrıntılı bir tartışma için Aktepe, age., s. 197-202

89 William L. Langer-Robert P. Blake, “Osmanlı Türklerinin Doğuşu ve Tarihsel Arkaplanı”, Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ed. Oktay Özel/ Mehmet Öz, İmge Yayınları, Ankara 2000, s. 220-223

90 Abdülbaki Gölpınarlı, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”, İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1950, c. 2, s. 42, ayrıca Zer-Kûb Fütüvvetnamesi, çev. A. Gölpınarlı, age., s. 245 vd.

91 Veysi Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Olarak Ahilik, Seba Yayınları, Ankara 1998, s. 56-58

92 Pir seçme olayı Batıdaki esnaf kuruluşlarıyla Osmanlı deneyimin ortak paydasıydı. Batıda birçok sanatın aziz tanınmış pirleri vardı. Ekmekçilerin Saint Leonard, duvarcıların Saint Blaise gibi. Zamanla bu anlayış genelleşerek yayıldı. Dülgerciler Saint Joseph’i, kunduracılar Saint Creis’i, bahçıvanlar Saint Fiarce’yi, müzisyenler Saint Julien’i pir addettiler. Ergin, Mecelle-i Umur-ı..., c. 1, s. 466 vd.

93 Meşkure Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1960, s. 65-66

94 Erken, age., s. 58-60

95 Ananevi olarak yaşatılan zaviyenin işlerinin yürütülmesi için evlatlık vakıf statüsünde bir vakıf kurulmuştu. Bu itibarla şeyhlik babadan oğula intikal ediyor, makam Kırşehir kadısının arzı ile devlet tarafından berat verilmek üzere tasdik olunuyordu. Bazı durumlarda Ahi Evran’nın soyundan gelenlerce ber-vech-i iştirak tasarruf ediliyordu. Kurumsal olarak kendilerini esnaf örgütünün doğal reisleri olarak gören zaviye şeyhleri bu durumu resmiyete dökmekten kaçınmıyorlardı. Bu durum özellikle bazı esnafın Ahi Evran makamı ile bağlarının gevşediği durumlarda daha gözle görülür biçimde yaşanıyordu. 1780, 1782, 1822-1823 ve 1842 tarihlerinde zaviye şeyhleri devlete başvurarak bütün esnafın piri olduklarına dair beratlar almışlardı. Bu konuda geniş bilgi için bkz. İlhan Şahin, “Ahi Evran Zaviyesinin Hususiyetine Dair Bazı Mülahazalar ve Vesikalar”, Ahilik ve Esnaf: Konferanslar ve Seminer, İstanbul 1986, s. 159-174, ayrıca Yılmaz Önge, “Ahi Evran Zaviyesi”, md. DİA., İstanbul 1998, c. 1, s. 530-531

96 Evliya Çelebi, İstanbul’daki loncaları tek tek saydıktan sonra kent nüfuzundan 260.000 kişinin sayıları 1.100’ü bulan loncaların üyesi olduğunu kaydeder. Onun Seyahatnamesi’nin ilk cildinde yer verdiği esnaf hakkında Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1996, s. 368-371, ayrıca bkz. Toktamış Ateş, Osmanlı Toplumunun Siyasal Yapısı, Filiz Yayınları, İstanbul 1991, s. 160-161

97 Refik Soykut, Orta Yol Ahilik, Güneş Matbaacılık, Ankara 1971, s. 111-140

98 Provizyonizm ilkesinin Osmanlı iktisat düşüncesinin şekillenişindeki yeri ve önemi hakkında Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000, s. 45-48

99 Şevket Pamuk, Osmanlı Türk İktisat Tarihi 1500-1914, Gerçek Yayınları, İstanbul 1993, s. 60-61, ayrıca bkz. Ahmet Refik, Onaltıncı Asırda İstanbul Hayatı (1553-1591), İstanbul 1935, 86 vd.

100 Pamuk, age., s.62, narhın gelişimi ve Osmanlı’daki uygulama biçimi hakkında konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Yayınları, İstanbul 1989, 56 vd

101 İnalcık; “Osmanlı Tarihine Toplu...”, s. 59

102 Mehmet Genç, “Osmanlı Esnafı ve Devletle İlişkileri”, Ahilik ve Esnaf, İstanbul 1986, s. 113-124, Evliya Çelebi, Seyahatname, s. 283

103 Neşet Çağatay, “Fütüvvetçilikle Ahiliğin Ayrıntıları”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1976, sa. 159, s. 435-438, ayrıca Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-ı Belediyye, Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 1995, c. 2

104 Sabri Ülgener, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, Der Yayınları, İstanbul 1981, s. 144-145

105 Ahmet Tabakoğlu, “Türk Çalışma Hayatında Fütüvvet ve Ahilik Geleneği”, Kaynaklar, Ankara 1984, c. 2, s. 30

106 Yusuf Ekinci, Ahilik ve Meslek Eğitimi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1990, s. 50 vd.

107 Tabakoğlu, age., s. 31

108 Bu konuda bkz. Güllülü, age., s. 164-169, ayrıca Ekinci, age., s. 53

109 Sabri Ülgener, “14. Asırdan Beri Esnaf Ahlakı ve Şikayeti Mucip Bazı Halleri”, İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1950, c. 2, s. 393-394

110 Ülgener, age., s. 154-155

111 Ahmet Kal’a, “Esnaf”, md. DİA., İstanbul 1995, c. 11, s. 423-430