S.ƏLİyev: “TƏDRİSİn yüKSƏk səVİYYƏDƏ aparilmasi müƏLLİMLƏRİn təLƏBƏLƏRƏ olan
Yüklə 313,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mütəxəssis sözü
- Fərqli musiqi alətlərinin səsləri və bir tonda xor oxuyan insanların səsi də döyüntü (ritmik dalğa) əmələ gətirir
- Əhməd KAZIMOV, Normal fiziologiya kafedresının professoru, t.ü.e.d Fikrin və düşüncənin dalğaları. Beynin alfa ritmləri
http://www.amu.edu.az 30 sentyabr 2015-ci il 6
Tədqiqatçı Pover Monro olmasaydı, bu ef- fekt yəqin ki, təkcə musiqiçilər üçün maraqlı olardı. Elm aləmində bunun geniş yayılması- na baxmayaraq səsin hər iki qulaq vasitəsi ilə (sterofonik) eşitdikdə insanın ovqatına təsiri öyrənilməmişdir. P.Monro insanın müxtəlif istiqamətlərdən (sağ və sol kanalla) tezlikləri yaxın səslərin eşidilməsini binaural adlanan döyünmə və ya binaural ritm kimi duyulduğu- nu kəşf etdi. Bir qulaq tezliyi 330 dal/san təmiz ton eşidirsə, digəri isə 335 dal/san tezlikdə eşi- dir. Beyin yarım kürələri bu an bir yerdə işləyir və nəticədə o döyünmənin tezliyi 335 – 330 = 5 dal/san tezlikdə eşidilir, bu həqiqi zahiri səs deyil, əksinə kabusdur. Bu, insan beynində iki eyniahəngli işləyən beyin yarım kürələrindən gələn elektromaqnit dalğalarının sintezi nəticəsində yaranır. İnsan bu “səsləri” eşidən zaman, beyində nə baş verir?. İnsan beyni təbiətin ən böyük sirridir. Mil- yardlarla sinir hüceyrələrinin giqant populya- siyaları və sinir əlaqələrinin daha çox astra- nomik ədədlə sayı təbii inkişaf edən effektli neyronlararası kombinassiyalar, özü - özünü təsdiq edən formada məxsusi quruluşa ma- likdir. İnsanın motivasiyaların proqramlaşdı- rılmasında və davranışlarında, mismar ça- lınması kimi sadə aktlardan elmi hipotezlərin düşünülməsinədək, mürəkkəb şəxsiyyətlərarası əlaqələrin və ekzistensional düşünmələrə qədər, bu proseslərin yaranmasının subyektiv obrazı, real ilkin təqdim olunma şəklində da- vam edir. Bütöv hər şey və təbiətin özü də, beynin hakim araşdırması nəzarətindədir. Psi- xofizioloqlar sinir hüceyrələrinin menbranın da 70- 80 mkv elektrik potensiallarını aşkar etdi. Menbran potensialının və sinir impuls- larının akson boyunca yayılması, kaskat- la gücləndirilmiş elektrik siqnalı vasitəsilə təchiz olunmur, bunu adi voltimetrlə qeyd etmək olur. Neyronların dinamiki vəziyyəti yüngül gecikmələrlə elektrik qeydedicilərinin əqrəblərinə ötürülür. Beyin qabığının elektrik fəaliyyəti yuz dəfələrlə zəifdir. Bunu ilk dəfə alman psixiatrı Hans Berqer öyrənmişdir. Son illərdə elektroensefaloqrafiya (EEQ) müayinə üsulunun kəşfi beynin bioelektrik fəaliyyətinin öyrənilməsinə imkan yaratdı. Baş beynin ritmlərinin tezliyi, müəyyən şəraitdə, məsələn: zəif elektrik cərəyanı impulsları, işıq parıltısı və səs şıqqıltısı, işıq dalğalarının tez- liyi, beyin ritmlərinin təbii tezliklərinə uy- ğundursa eyni ahəngli olur. Baş beyində qı- cıqlara müvafik 8,0-25 hs intervalda tezliklər asanlıqla izlənir, məşq nəticəsində bu tezlik fasilələri beynin təbii tezlik diapazonuna- can genişləndiriir. Hal-hazırda beyində 5 əsas ritm ayırd edilir; fikrin və düşüncənin müxtəlif hallarında, onların özünə məxsus diapazonu və tezliyi üstün olur. Bu dalğalardan sürəklisi beta - ritmlərdir. Ayıq vəziyyətdə, gözü acıq ətrafı seyr etdikdə və ya cari problemlərin həlli üçün fikrimizi cəmləşdirdikdə, dərk etdikdə və narahatçılıq, qorxu, təşviş za- manı da beynimizdə 14 - 40 hs, (müasir fikrə görə 100 hs qədər) tezlikli beta dalğalar üs- tünlük təşkil edir. Depressiya, seçici diqqətin pis olması və informasiyanın yadda saxlanması zamanı beta dalğalar itir. İnsanların müəyyən qisminin beynində böyük həcmdə yüksək tez- likli beta və çox kiçik həcmdə alfa, teta diapazonu relaksasiya dalğaların üstünlüyü olmaqla gərgin vəziyyətdədirlər. Onlar siqaret çəkmək, çox yemək, şirnikləşdirici oyunlar, narkotikdən və alkoqollu içkilərdən asılı- lıq kimi tez -tez səciyyəvi davranışlar edirlər. Bunlar belə şeylərə müvəffəq olan insanlar- dır, onlar zahiri qıcıqlara qarşı çox həssas və digərlərdən fərqli olaraq, daha tez cavab verirlər. Adi hadisələr onlara həddən çox stressli görünür, gərginlik və təşvişi azalt- maq üçün spirtli içki və narkotikdən istifadə etməyə məcbur olurlar. Gərginliyin artması-or- qanizmin neyrotənziminin pozulması ilədir. Bu insanların beyninə müxtəlif təsirlər beta fəallığın həddini aşağı salır və uyğun olaraq relaksasiyaedici alfa və teta ritmlərin faizlə miqdarını artırır. Amerikada “Milli Mental sağlamlıq institu- tu” nun banisi Ph. Henri Adams və Vaşinqton müqəddəs Elizabet qospitalının «alkoqolizmin tədqiqat proqramı» üzrə mütəxəssisləri, qısa alkaqol inandırıcı təlqin müşayiətləri zamanı alfa – teta relaksasiyasının bir mövsümündən sonra ən ağır spirtli içki əyyaşları, son iki həftə ərzində alkoqola tələbatın səviyyəsini 55 % azaltdığını müəyyən etdilər. Doktor Adams bu üsulla bağlı jurnalistlərə belə deyir,“ bu təsir üsulu çox sadə, hazırlanması, istifadəsi əhəmiyyətli və effektlidir”, hər hansı tibbi təhlükədən və əlavə riskdən azaddır. Təsdiqini tapmış bu üsul asılılıq vəziyyəti sindromunu kəskin azaldır, dərin relaksasiya yaradır, bu- nunla da kefləndirici maddələrin ( narkotik və alkoqol ) qəbulu həvəsini söndürür. Gözümüzü yumduqda, fikirləşməyəndə zəifləyərək fəaliyyətsizləşdikdə beyində 8 -13 hs tezlikli alfa dalğalar aşkar edilir. Bu hal belə davam edərsə, beyində alfa dalğalar üstünlük təşkil edir, bu xoş bir sakitlik halı alfa vəziyyəti adlanır. Digər tədqiqatçılar göstərmişdir ki, beyinə təsir zamanı bəzi məlumatların mənimsənilməsi üçün mükəmməl nümunə, bi- zim yaddaşımızda, dəlillərin, faktların, yazılı məlumatların, hansı ki, alfa diapazonu fonunda həmin an hazır olmasıdır. Şərqdə təkbətək vu- ruşan döyüşçülərdə “usta vəziyyəti” deyilən bir düşüncə var və EEQ müayinə göstərdi ki, bu an insan beynində alfa dalğalar daha üstündür. Beyinin alfa fəallıq fonunda əzələ reaksiyasının sürəti adi vəziyyətdən on dəfə yüksək olur. Stressiz sağlam insanın EEQ- də alfa dalğalar üstün olur. Onların azlığı, stressin, mükəmməl olmayan istirahətin baca- rılmaması və nəzərə çarpan öyrənilmə, beynin fəaliyyətinin pozulmasını və xəstəliyi təsdiq edir. “Alfa vəziyyətdə” beynində beta – endor- fin və enkefalinlər çox sintez olunur, xüsusən bu (narkotiklər) sevincə, istirahətə və ağrı- nın azalmasına şərait yaradır. Həmçinin alfa ritmlər özünə məxsus şüurla, şüuraltı (instinq- tiv) əlaqəni təmin edir. EEQ -fik tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, uşaq yaşlarında güclü ruhi sarsıntı almış, həmin hadisələrin iztira- bını çəkən insanların beynində alfa dalğalar zəifləmiş olur. Analoji səhnə, hərbi müdaxilələr və ekoloji fəlakətlər nəticəsində sarsıntılardan əziyyət çəkən insanların beynin bioelektrik fəaliyyətində müşahidə edilir. Nə qədər ki, sen- soer – hərəki ritmlər alfa diapazolu dalğaların öhdəsinə düşür, belə aydın olur ki, postravmatik sindromlu insanlarda nəyə görəsə hissi surət tamaşalarına iradi yanaşma çətinləşir (bunun, əsasında ənənəvi, dərmansız psixoterapiya) və ya ekstrasensor bacarıqlar yaradılır. Adi hal- da insanlarda alkoqola və narkotikə aludəcilik onunla izah edilir ki, onlarda kifayət miqdarda alfa dalğalar generalizə olunmur. Həmçinin narkotik və alkaqol keflənmələri zamanı beynində alfa ritmlərin aktivliyi kəskin artır. Oyaq halın yuxuya keçən anında beyində dalğaların tezliyi yavaşıyır 4 - 8 hs diapazonda teta dalğalar aşkara çıxır və bu vəziyyət mür- gü halı adlanır. Uşaqlarda bu gözlənilməz və aydın yadda qalan yuxu görmələrlə müşahidə olunur. Teta vəziyyəti ağlın şüursuz tutum hissəsinə daxil olmaqla sərbəst şüurda ayrı-ayrı təsəvürlərin qavranılması zamanı yaradıcılq ide- yalarının qəfildən şölələnməsidir. XIX əsrdə Frencmen Mauri belə psixofi- zioloji vəziyyəti hipnaqoqika adlandırmışdır (yunanca hipnoz – yuxu, aqnoqeous – isə nəql edəndir). Hər Şərq fəlsəfi ezotrik şkalaya görə (hipnoqoqiya) əsrlərlə yaradılaraq, xüsusilə təkmilləşdirilərək bu vəziyyətə çatmaq üçün hazırlanmış psixotexnika və rituallardan istifadə olunmuşdur. Şərq dininə görə hipno- qoqiyanın istifadəsi məhdudlaşdırılmır. Belə məşhur şəxsiyyətlər Aristotel, Brams, Pucci- ni, Vaqner, Fransisk Qoya, Edqar Alan Po, Carlz Dikkens, Salvador Dalli, Henri Ford, Tomas Edisson və Albert Eynişteyn kimiləri hipnoqoqiyanı öz yaradıcılıqlarında texni- ka kimi istifadə etmişlər və bu barədə hələ Aristotel də əsərlərində yazmışdır. Məsələn, Edisson oz kəşflərində gərgin iş rejimdə çalış- mış və fikirlərində çətinliklərə qarşılaşdıqda mürgülədiyi anda əlində oynatdığı xüsusi metal şarin qəfildən əlindən düşdüyü zaman gurultulu səsi onu yuxudan oyadır və hansıki o, oyanan an çox tez-tez nisbi proyektlərin yeni ideyaları üzərində işləyirmiş. Yuxuda və huşsuz vəziyyətdə olduqda beyində tezliyi 4 imp/s – dən aşağı olan delta dalğalar qeyd edilir. Müəyyən insanlar delta vəziyyətdə olaraq hissiyatlarını itirmirlər, qanuni olaraq bu dərin trans və ya “qey- ri - fiziki “vəziyyətlə assosiasiya olunur, bu zaman beynimiz somatotrop hormonu if- raz edir, intensiv olaraq bu özünü bərpa və özünümüalicə ilə müşahidə olunur. İnsan bir şeylə maraqlandığını biruzə verdikdə, beyində - beta fəallıqla yanaşı, delta dalğalar da artır. Beyin ritmlərinin kompyuterlə analizləri, ayıq vəziyyətdə beyində bütün tezlikli diapazonla- rın iştirakının olduğuna imkan yaratdı, bey- nin iş qabiliyyətinin effektliyindən asılı ola- raq bu an beyin yarımkürələrinin simmetrik zonalarda bütün diapazoda dalğalar daha çox koqerentliklə (sinxronluq) müşahidə olunaraq qeyd edilir. EEQ müayinə üsulu ilə müasir dövrdə uyğun profildə yerləşən xəstəxanalar nevraloji şöbə və tibbi müəssisələr, poliklini- kalar, bu işlə əlaqədar elmi tədqiqat idarələri də elektroensefaloqrafik laboratoriyasız keçinə bilmir. EEQ müayinəsi baş beynin çox saylı, üzvü, ocaqlı və digər zədələnmələri, boğulma, zəhərlənmə, şiş prosesləri, epileptik, damar tipli və bir neçə ayrı neyrogen, psixiki xəstəliklərin diaqnostikası üçün çox vacibdir. Professor A. Kaplan psixiki aktları «səslərlə» araşdırmış və beyin ritmləri öyrənilmiş, həmçinin Moskvada RTEA P.Anoxin adı- na normal fiziologiya institutunda akademik K.Sudakov rəhbərliyi ilə daha maraqlı elekt- rofizioloji tədqiqatlar aparılmışdır. Son za- malar alimlər unikal və praktiki çıxılmaz vəziyyətlə qarşılaşmış, eksperimental prosedur şəbəkələrdə real müşahidə edilən prosesi, tez uçan və gözəgörünməyən psixi fenomenləri: emosional vəziyyəti, təfəkkür proseduraları və əqli simanı qeyd etməklə rastlaşmışlar və insan psixikasının elementar aktlarını qeyd edən ci- haz və alətlərdən istifadə etmişlər. Neyronların istilik əmələgətirməsini də ölçmək mümkündür. Hal hazırda məsələn: pazitron - emision tomoq- raf (PET), nüvə - maqnit rezonansı, istilikgörmə və s. belə müayinə metodlarından geniş istifadə olunur. Alimləri düşündürən odur ki, müxtəlif psixi proseslər, yaddaş, diqqət, xüsusən koqne- tiv və tanıma əməliyyatları EEQ səviyyəsində aşkar ifadə edilirsə və bunun güclü statis- tik hədd səviyyəsində əhəmiyyəti daha aydın qeyd edilir. EEQ-da təxmini olan dəyişiklər yəqin ki, əsl həqiqətdə psixiki proseslərin öz təbiətinə müvafiq yüksək dinamikliyi he- sablana əks olunmasıdır. EEQ səviyyəsində oxşar əməliyyatlar əsas qısamüddətli siqnal- ların statistik parametrinin tənzimlənməsi ilə müşahidə olunur. Professor B. Darxovski EEQ ritmlərinin nisbi eyni adlı seqmentlər şəklində həqiqi oxşarlığını və saniyənin onda biri qədər davam etdiyini, EEQ-nin seqmentlərlə (ritm arası dalğa) oxşarlı- ğını həqiqi fizialoji və psixaloji proseslərin funksional strukturlarına çox uyğun gəlidiyini müəyyən etdi. Akademik İ.Aşmarinin rəhbərliyi ilə yeni nootrop preparatının effek- tinin EEQ-nin alfa ritmin seqmentlərinə kifayət amplitudada özünəməxsus pozitiv təsiri (yaddaşın yaxşılaşması) və həmin seqmetdəki yüksək amplitudlu aktivliyə bir neçə əks təsirləri aşkar edilmiş və Almanyadakı Quber- nator universitetinin klinikasında insanlarda gecə yuxusunun funksional blokunu öyrənmək üçün EEQ seqmentləri birgə tədqiq edilib. Yuxu fazaları təcürbəli ekspermentlərlə “əllə” təyin olunur və subyektiv kriterilər əsasında, prak- tiki avtomatlaşma şəklinə gətirmək olur. Gecə qeyd olunan EEQ-nin seqmentləri qabaqcadan məlum olmayan obyektiv həqiqətlərə baxma- ğa imkan verir, klassik yuxu fazaları EEQ-nin sayına uyğun gəlir və yuxunun digər stadiya- ları üçün səciyyəvidir. Bu ondan xəbər verir ki, yuxunun dərin fazalarında ayıq vəziyyətin qısa zamanları aşkar edilir, hansı ki, insan tərəfindən subyektiv olaraq müddətin qısa ol- masına görə əhəmiyyət kəsb etmir. Hindistanda Kampur şəhərində Texnaloji İnstitutun tədqiqatçıları, nəsililərlə yoqa ilə məşğul olanların meditasiya dövründə EEQ- də seqmentlərin strukturasında hər şeydən əvvəl ayıqlıq vəziyyətində yüksək diapazonlu növbələşmələrlə, qısa seqmentli alfa (8-12 hs) və teta ritmlərin (3-6 hs) tezlikləri ilə fərqini göstərmişlər. İndi, EEQ-nin fenomenlərinə oxşar görsənməsi şüurun vəziyyətinin dövrü dəyişikliyindən xəbər verir və bunların sis- temli öyrənilməsinə gətirib çıxarır. EEQ-də seqmentdən seqmentə keçmə anları, vaxta uyğun, bu sahələrdə cari işlərin razılaş- dırılmasının təsdiq edilməsi ideyasını meyda- na çıxarır. Belə kombinasiyalarda EEQ-nin qeydi: alın, mərkəz, təpə, gicgah, ənsə və s. nahiyyələrdən daha çox, məsələn 16 elektrodla 120 kombinasiya yaratmaq olur. Fərqli funk- sional vəziyyət üçün müddətə və əməliyyata uyğun EEQ aparmalarında vertikal boyunca bu kombinasiyaların sinxron portretini ya- ratmaq, seqmentlərin sərhədlərilə uyğun gəlir. Araşdırılan tədqiqatın proyekti çərçivəsində alimlər müxtəlif psixi gərginliklərə uyğun ay- dın ifadə olunan maraqlı portretlər almışlar. Beynin stukturlarının öyrənilməsi, müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirən insanlar da generalizə olunmuş psixi vəziyyətin yüksək həyəcan vəziyyətinə uyğun xüsusiyəti barədə maraqlı məlumatlar aşkar etdi. Bunlar nevrotik və psi- xosomatik patologiyaların əmələ gəlməsində va- cib rol oynayır və bu tədqiqat işi təbabət ücün çox vacib nəticələrə gətirəcək. Psixi funksiyalar EEQ-nin spesifik patterilərində əks olunur. Bunları həmişə fikirləşmək olmur, hansı ki, öz gücü ilə tədqiqatçılara insan psixikasının növbəti sirrini cəm şəkildə açmağa imkan verir. Bu sahədəki yüksək nailliyyətlərə baxmayaraq, ən maraqlı ekspermentlər, qalmaqallı məsələlər hələ öndədir. Professor Ə.Allahverdiyevin rəhbərliyi ilə bubertat dövrdə baş beynin yaşa müvafik inkişaf tempi, cinsiyyətə uyğun fərqi, həmçinin normal fiziologiya kafedrasının müdi- ri prof.A.Məmmədov və əməkdaşlarla birlikdə tərəfimizdən müxtəlif funksional vəziyyətlərdə və davamlı stresslə yaranan funksional və so- matik xəstəliklər zamanı öyrənilməsi və onların qeyri ənənəvi (musiqi ilə) dərmansız korreksi- yasında seqmetlər arası vəziyyətlər, teta-alfa relaksasiya kimi probləmlər geniş araşdırılaraq və çox maraqlı nəticələr əldə olunmuş, yerli və xarici mətbuatda dərc olunub. Müasir dövrdə, tərəfimizdən insanın psixi proseslərinin ya- radıcı tənzimi mexanizmlərinin öyrənilməsi ekspermentləri planlaşdırılıb. Müasir texniki vasitələrin köməyi ilə hazırlanmış və proq- ramlaşdırılmış sistemlərlə müayinə olunan şəxslərin funksional münasibətləri beyin struk- turları ilə qarşılıqlı əlaqələrini sərbəst surətdə modifikasiya etməyin yolları öyrəniləcək. Har- dasa bu yolda “iradə azadlığı” nın sirlərinin üstündən pərdə götürüləcəkdir:maraqlıdır, bu metafizik alleqoriyadırmı, yoxsa zərərli təmsildirmi, yoxsa real psixofizioloji proses- dirmi?
Əhməd KAZIMOV, Normal fiziologiya kafedresının professoru, t.ü.e.d Fikrin və düşüncənin dalğaları. Beynin alfa ritmləri Yüklə 313,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|