Seminar mavzulari Mavzu-1: Atmosferaga texnologik manbalardan chiqariladigan ifloslovchi moddalar



Yüklə 110,65 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/3
tarix15.03.2022
ölçüsü110,65 Kb.
#84500
1   2   3
Seminar mavzulari-1 (1)

tropopauza

  deb  ataladi. 

Tropopauza  balandligi  17  km  dan  (evator  ustiga)    9  m  gacha  (ыutb  usida  ) 

o‟zgaradi. Tropauzadan  yuыorida deyarli doimo bulutsiz va nisbatan tinch bo‟lgan 

stroposfera ыatlami bo‟lib, bazi vaыtlarda 20-22 km balandlikda muz kristallaridan 

tarkib  topgan  sadafsimon  bulutlar  kuzatiladi.  Stroposferaning  pastki  ыatlamlarida 

tempratura  balandlik  bo‟yicha  o‟zgarmaydi.  30  km  balandlikdan  boshlab  „avo 

tempraturasi  orta  boradi  va50-60  km  balandlikda  290  ºK  gacha  etadi.  O‟rta  va 

yuыori  kengliklarda  tempraturaning  balandlik  bo‟yicha  o‟zgarishiga  ыarab 

strosfera  ikkiga:  1)  tempraturasi  o‟zgarmaydigan  izosfera;    2)  tempraturasi  ortib 

boradigan inverisiya- izopauza ыatlamlariga bo‟linadi. 

 Ыuyi  ekvatorial  kengliklarda  stroposfera  odatda  inversiyadan    boshlanadi. 

Meridian  bo‟yicha  „avo  ko‟chishining  kuchayishi    (stroposferaning  mu‟im 

xossalari) Er yarim sharlari orliidagi „avo almashinuviga yordam beradi. Ta‟minan 

80-90  km  balandlik  oraliidagi  atmosfera  ыatlamini  mezosfera  deb  yuritiladi. 

Mezosferaning  82-85  balandligida  yoz  vatida  kumushsimon    bulutlar  kuzatiladi. 

Mezosferada  „avos  tarkibi  troposfera  va  strosfera  ыatlamlaridagi  kabi  aralash 

gazlardan  iborat.  Mezosferada  fotokimyoviy  jarayonlar  katta  ro‟l  o‟ynaydi. 

Ыuyoshning  ыisыa  to‟lыini  radiatsiya  tasirida  aktiv  xarakatchan  atom  va 

malekulyar    xosil  bo‟ladi.  90  km  yuыorida  termosfera  ыatlami  boshlanib, 

tempratura tez ko‟tarila boradi. Tempraturaning ko‟tarilish darajasi ыisыa to‟lыinli 

ыuyosh  radiatsiyasining  yutilish  jadalligiga  boliы.  Mezopauzadan  yuыorida 

to‟lыin  uzunligi  1750  A  dan  ыisыa  bo‟lgan  ultrabinafsha  nurlaryutiladi.  

Termosfera  va  ekzosferada  Ыnyoshning  ultrabinafsha,  rengent    va  korpuskulyar 

nurlari  tasirida  dissotsiyalanish  ro‟y  beradi.  Kislorod  molekulasi  80-90  km  dan 

200-250  km  gacha,  azot  esa  250  km  dan  yuыori  balandliklarda  dissotsiyalanadi, 

yani  atomlarga  ajraladi.  400-  500  km  balandlikdan  yuыorida  atmosfera  asosan 

kislorod  va  azotning  atomlaridan  tashkil  topgan.  Bu  ыatlamlarda  neytral  geliy 

bo‟lib,  uning  miыdori  balandlik  bo‟yicha  ortib  boradi.  „avo  taribining  balandlik 

bo‟yicha o‟zgarishiga gazlar diffuziyasi „am kuchli tasir ыiladi.  

  Termosferaning  pastki  ыismida  konveksiya,  yuыori  ыismida  esa  issiыlik 

o‟tkazuvchanlik  bilan  issiыlik  almashinadi.  100-  900  km  dan  balandlikdagi 

ыatlamda  ыutb  yodusi  va  ionosfera    ыatlami  boshlanib,  tempratura  o‟zgarmay 

ыoladi.  Erning  suniy  yo‟ldoshlari  (ESY)  ning  uchishiga  atmosferaning  tasiri 

o‟rganila  boshlandi.    Atmosferaning  erdan  150  km  gacha  bo‟lgan  ыatlamini  zich 

ыatlam va unda yuыoridagi ыatlamini er atrofidagi osimk bo‟shliы deb ajratiladi. 

Er sirtiga yaыin atmosfera ыatlamlarining zichligi katta bo‟lganligi sababli kosmik 

tezlikdagi  raketa  vasuniy  yo‟ldoshlar  bu  ыatlamda  ucha  olmaydilar,  yonib 




ketadilar.  SHuning  uchun  „am  planetalararo  fazodan  er  atmosferasining  zich 

ыatlamiga kirib kelgan planetalar 120 km balandlikda ыiziy boshlaydi, va nixoyat 

60  km  balandlikda  yonib  ketadi.  Bu  „odisani  „alы  tilida  «yulduz  uchdi»    deb 

yuritadi.  Raketa  va  suniy  yo‟ldoshlar    150  km  dan  boshlab  er  atrofida  aylanishi 

mumkin.  Atmosfera  elektr  o‟tkazuvchanlik  xossasiga  ega.  Atmosferadagi  elastik 

to‟lыinlar  tovush  beradi.  YOrulik  atmosferadan  o‟tayotgan  vaыtda  tuman 

tomchilari  va  kristallardan  ыaytishi,  sochilishi  vasinishi  natijasida  xar  -xil  optik 

xodisalar ro‟y beradi.   

Atmosferada  malum  miыdorda  radiaktiv  moddalar  bo‟ladi.  Ular  tabiiy  va 

reaktivlik  natijasida  „osil  bo‟ladi.    Atmosfera  sanoat,  transport  va  boshqa  yoqish 

ishlari  natijasida  ifloslanmoqda.  Bular  birgalikda  atmosferaga  har  yili  milliardlab 

tonna  qattiq  va  gazsimon  zarralar  chiqarib  tashlaydi.  Atmosferani  asosan  uglerod 

oksidi (SO) va oltingugurt gazi (SO2) ifloslaydi, bular asosan mineral yoqilg„ilar 

yoqilganda  chiqadi.  Atmosfera  havosini  yana  oltingugurt,  azot,  fosfor  oksidlari, 

qo„rg„oshin, simob, alyumini va boshqa msetallar ham ifloslaydi. 

Atmosferaga  oltingugurt  gazini  ta‟siriga  kelsak,  Evropa  SHimoliy 

Amerikada oltingugurt gazi yomg„irlari tez-tez yog„ib turadi. Kislotali yomg„irlar  

hosildorlikni  kamaytiradi,  o„rmonlarni  quritadi,  chuchiksuvlardagi  hayotni 

o„ldiradi, binolarni buzadi, kishilar sog„lig„iga yomon ta‟sir qiladi. 

Misol:  Asosan  Buyuk  Britaniya  va  Germaniyadan  keladigan  kislotali 

yomg„irlar ta‟sirida  Skandinaviyadagi 20 ming kulda hayot turadi. 

Atmosfera  havosida  karbonat  angdrid  miqdori    10-15  %  ga  ko„paydi. 

Karbonat  angidridni  ikki  marta  ko„payishi  atmosfera  havosini  quyi  qatlamlarida 

havoning o„rtacha barobarida ko„payishi taxlil qilindi. CHunki 70-yillar o„rtalariga 

kelib,  0,5  barobarga  ko„tarildi.  Er  sharida    havo  xaroratini  ortib  borishi  doimiy 

muzliklarga  erishiga  tabiat  muvozanatini  buzilishiga  va  oldindan  aytish  qiyin 

bo„lgan  katta ekologik fojealarga olib kelishi mumkin. Atmosferani er yuzasidagi 

45  km  balandlikkacha  bo„lgan  qismida  ozon  ya‟ni  uch  atomli  kislorot  ko„p 

tarqalgan.  Bu  gaz  asosan  15-25  km  balandlikda  ko„p  bo„lib  u  o„ziga  xos  qatlam 

“ozon ekrani” ni hosil qiladi. Bu qatlam quyoshdan keluvchi ko„plab ultra binafsha 

nurlarini yutib, pastga –er yuziga o„tkazmaydi. Atmosferaga chiqarilayotgan gazlar 

ta‟sirida  ozon  tarkibidagi  kislorotni  yo„qolishi  oqibatida  er  sharining    “ozon 

tuynugi” hosil bo„ldi. 

Mamlakatimizda  atmosfera  xavosini  muxofaza  qilishning  dolzarbligi,  uni 

muxofaza  qilish,  ifloslanishning  oldini  olish,  O„zbekiston  Respublikasining 

xalqaro tadbirlarda ishtirok etish masalasiga aloxida e‟tibor qaratilgan. 

O„zbekiston 

Respublikasining 

Konstitutsiyasi,”Tabiatni 

muxofas 


qilishto„g„risida”gi xamda, 1996 y 27dekabrda qabul qilingan “atmosfera xavosini 

muhofaza  qilish  to„g„risida”gi  qonunlari  mazkur  masalaga  xuquqiy  masala  qilib 

olingan,yoritilgan. 

SHuningdek,  atmosfera  xavosiga  zararli  ta‟sir  ko„rsatkanlik  uchun 

solinadigan jarima, atmosfera xavosining muxofazasi ustidan nazorat qilish tartibi 

mazkur soxadagi qonun xujjatlarni buzganlik uchun yuridik javobgarlik masalalari 

xam  batafsil  bayon  etilgan  atrof  muxitning  ekologik  xolati  va  xududlar  ekologik 



muvozanatining  buzilishi  ko„p  jixatdan  atmosfera  xavosining  tarkibiga  xamda 

uning turli ishlab chiqarishlar ta‟siridagi salbiy o„zgarishlariga bog„liqdir.    

90-yillar  ma‟lumotlariga  ko„ra,  Respublikada  havoni  bulg„ayotgan  35000 

doimiy  manba  bo„lib,  ularning  yarmiga  yaqini  chang  va  turli  xil  zararli  gazlarni 

tutib  qoluvchi  va  tozalovchi  moslamaga  ega,  bu  moslamalarning  4,1  qismi  esa 

buzuq yoki samaradorligi juda past.   

Mutaxascislar  ma‟lumotlariga qaraganda, har yili respublikaning atmosfera 

havosiga    4  mln  tonnaga  yaqin  zararli  moddalar  quyilmoqda.  SHularning  50  %i 

uglerod  oksidiga  to„g„ri  keladi,    15  %  i  uglevodorod  chiqindilari,    14  %  ni  

oltingugurt  qo„sh oksidi , 9 % ni azod oksidi, 8 % ni qattiq moddalar tashkil etadi 

va 4 % ga yaqini o„ziga xos o„tkir zaharli moddalarga to„g„ri keladi. 

Atmosfera  uglerod  yig„indisining  ko„payib  borishi  natijasida  o„ziga  xos 

keng  qo„llamdagi  “issiqxona  efekti”  vujudga  keladi.  Oqibatda    er  havosining 

o„rtacha xarorati ortib ketadi. 

Arid  mintaqasida  joylashgan  O„zbekiston  Respublikasida  tez-tez  chang 

bo„ronlarini  kuzatib  turuvchi,  atmosferani  chang  –  to„zonga    chulg„aguvchi  

Qorako„l  va    Qizilqum  saxrolaridek  yirik  tabiiy  manbaalar  mavjud.  So„ngi  10 

yilliklar mobaynida  Orol dengizining qurib borishi tufayli chang va tez uchadigan 

yana bir tabiiy manba paydo bo„ldi. 

Davlat organlari, korxonalar, muassalar, tashkilotlar jamoat birlashmalari va 

fuqarolarning  atmosfera  havosini  muhofaza  qilish  soxasidagi  faoliyatini    xuquqiy 

jixatdan tartibga solish. 

YUqorida tilga olingan  qonunlarning  to„rt moddasiga ko„ra fuqarolar hayot 

va sog„liq uchun qulay atmosfera havosiga ega bo„li, atmosfera havosining holati  

uning  hamda    uni  muxofaza  qilish  yuzasidan  ko„rsatilgan  chora-tadbirlar 

to„g„risida  o„z  vaqtida  va  ishonchli  axborot  olish,  atmosfera  havosiga 

ifloslantiruvchi  moddalar    biologik  organizmlar  chiqarilishi  hamda  fizikaviy 

omillarning  atmosferaga  zararli  ta‟sir  ko„rsatish  orqali  o„zlarining  salomatligi 

hamda mulkiga ziyon etkazilgan hollarda zararni undirib olishi xuquqiga egadirlar. 

Fuqarolar atmosfera havosini avaylashlari, uning ifloslanishiga, kamaeishiga 

va  unga  fizikaviy  omillar  zararli  ta‟sir  etishga  olib  keluvchi  harakatlarni 

qilmasliklari shart. 

Qonunning  16-moddasiga  binoan  ishlatilgan  gazlar  chiqarib  yuborilganida 

ulardan  ifloslantiruvchi  moddalarning  miqdori  yoki  ular  fizikaviy  omillarning 

zararli  ta‟sir  ko„rsatishi  normativlardan  yuqori  bo„lgan  transport  vositalari    va 

boshqa  qatnov  vositalari  hamda  qurilmalarni  ishlab  chiqarish  va  ulardan 

foydalanish taqiqlanadi. 

Xulosa  qilib  shuni  aytish  kerakki,  dunyo  sanoat    transport,  tabiiat 

“buzg„unchilari” tomonidan har daqiqada zararlanyapti hamjamiyatlarni  oldidagi 

vazifa  esa    ushbu  atrof  muxitni  ifloslanishin  oldini  olish  bo„lib  qolmoqda. 

Rivojlanayotgan  davrda  ushbu  muammolarni  oldini  olish,  atrof  -  muxitni 

zararsizlantiradigan sabablarni takominlashtirishga to„g„ri kelmoqda. 

Bizning  davrimizga  kelib  jamiyat  bilan  tabiat  o„zar  ta‟siri  butun 

insoniyatning eng muxim muammolaridan biri bo„lib oldi. Antrolegen o„zgarishlar 

taraqiyotiga  ema,  balki  atrof  -  muxitning    ifloslanishiga,  tabiiat  resuruslarini 



kamayishiga,  qobig„iga  katta  ta‟sir  ko„rsatda.  Anashu  sababdan  tabiatda 

foydalanishni siyosat yuritish hozirgi zamondagi eng muxim masalalardan biridir. 

Atrof  –  muxitni  muxofaza  qilish  borasidagi  yuqorida  yuritilgan  ta‟sirchan 

chora-tadbirlarni  ro„yobga  chiqarish  yaqin  vaqt  ichidayoq  oldingi  tizimdan  yosh 

respublikaga  meros  bo„lib  qolgan    ekologim  soxasidagi  ko„pgina  illatlar,  

kamchiliklar va xatolarni  bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltiradi. SHuningdek 

keng  ko„lamdagi  tanglik  taxdidini  barxam  topdirish,  respublika  aholisi  uchun 

jismonan  sog„lom  yosh  avlodning  dunyoga  kelishi  va  rivojlanishi  uchun  zarur 

shart- sharoitlar hamda ekologiya jixatidan musaffo hayoti muxit yaratish imkonini 

beradi.  

Atmosfera radiaktivligida asosiy rolni 

Tojikiston  alyuminiy  zavodining  atmosferaga  chiqarayotgan  zaharli  chiqindilari 

nafaqat ushbu qo`shni mamlakatning korxonaga yaqin joylashgan tumanlari, balki 

Surxondaryo  viloyati  aholisi  va  atrof-muhitga  ham  salbiy  ta`sir  ko`rsatmoqda. 

"Ekosan"  ekologiya  va  salomatlik  xalqaro  tashkilotida  bo`lib  o`tgan  uchrashuvda 

ana  shu  haqda  so`z  bordi.  Unda  respublikamiz  ekologlari,  shifokorlari,  huquqni 

muhofaza qilish organlari mutaxassislari ishtirok etdi.  

Olimlar  tomonidan  o`tkazilgan  tadqiqotlar  shuni  ko`rsatdiki,  mazkur 

zavodning  havoga  chiqarayotgan  zaharli  chiqindilari  Surxondaryo  viloyatining 

Sariosiyo,  Uzun  va  Denov  tumanida  murakkab  ekologik  vaziyatni  yuzaga 

keltirmoqda. Uchrashuvda bu aholi salomatligiga o`ta salbiy ta`sir ko`rsatayotgani 

haqida  gapirildi.  Zavod  chiqindilarining  ta`sir  hududida  joylashgan  tumanlarda 

endokrin  va  immunitet  tizimlari,  qon  va  qon  hosil  qiluvchi  organlar,  oshqozon-

ichak  yo`li,  nafas  olish  organlari,  qon  aylanish  tizimi  kasalliklari  ro`yxatga 

olinmoqda. Bundan tashqari, qishloq xo`jaligiga ham sezilarli zarar etkazilmoqda. 

Buning  natijasida  chorva  mollari  soni,  anor  va  uzum  etishtiriladigan  maydonlar 

ancha  kamayib  ketdi.  Boshqa  qishloq  xo`jalik  ekinlari  ham  zararlanmoqda. 

Sanitariya, gigiena va kasb kasalliklari ilmiy tadqiqot institutining ma`lumotlariga 

qaraganda,  Sariosiyo  tumanidan  olingan 

tuproq

  namunalarida  ftorli  birikmalar 

tarkibi  ruxsat  etiladigan  darajadan  27  marta  ortiq.  Shuningdek,  aholi  iste`mol 

qilayotgan qishloq xo`jalik  mahsulotlari tarkibida ham  ftoritlar ko`rsatkichi ancha 

yuqori. 

Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki  inson  faqatgina  o‟zining  kundalik 

ehtiyojini o‟ylab qilgan har bir nojo‟ya ishi tabiatga zarar yetkazadi. Bunga misol 

qilib  sanoat  korhonalarini,  yerlarning  o‟zlashtirilishi  va  yana  bir  qator  misollar 



keltirish mumkin.  

 

Yüklə 110,65 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə