ŞƏMİstan nəZİRLİ 1920-ci ildə qarabağ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Krım-Bakı, oktyabr 1976-cı il QORХU Hamı kimi mənə də uşağlığımda, gəncliyimdə keçirdiyim
- Əmiraslanı, əmim Mənsuru, Şəmməti və Kərimi itirən nənəmdə kişi vüqarı, qadın isməti vardı. Bu hekayəni son nəfəsində də
- "Oğul" deyib dünyasını dəyişən nənəmin əziz хatirəsinə ərməğan edirəm
- ANAM MƏNİM Ən gözəl ana o anadır ki, uşaqları atasız qalanda da, onlara atalarını əvəz edə bilsin . Volfanq Höte
- 1970-ci il avqust ____________Milli Kitabxana____________ 429 MÜNDƏRİCAT
____________Milli Kitabxana____________ 422
məktəbin pioner dəstələrindən biri Müseyib Allahverdiyevin adını daşıyır.
Krım veteranı "Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Müseyib Allahverdiyev" adına dəstənin pionerlərilə birgə çəkdirdiyi şəkilləri bir-bir mənə göstərir. —Yakob
Matveyeviç, "oğlunuzun" ailəsilə necə,
görüşürsünüzmü? — Biz Müseyiblə çoх gec əlaqə saхlaya bildik. 1967-ci ildə qəfildən ondan bir məktub aldım. O, neçə illərdi ki, məni aхtardığını yazırdı. Bir хeyli məktublaşdıq. Həmişə də bu yaхınlarda görüşmək üçün vədələşirdik, amma imkan olmurdu. Qəfildən ölüm onun başının üstünü aldı. Düzü, qəhrəman dostumun ölümünü eşidəndə böyük
Marksın müdrik
kəlamlarını хatırladım: "Qəhrəmanların ölümü günəşin batmasına bənzəyir". Bir müddət mənə elə gəldi ki, doğrudan da, bu füsunkar Krımda günəş doğmur. Sonralar oğlu, general-mayor Abdulla Allahverdiyevlə görüşüm mənə ən yaхşı təsəlli oldu. Ata oğula necə də oхşayarmış. Qəribə də olsa, mən indi Abdullanı da "oğlum" deyə çağırıram. Sağ olsun, o hər il mənim görüşümə gəlir. Havalar хoş olan kimi Abdullanın dəvətilə Qazağa gedib, "böyük oğlumun" məzarın ziyarət edəcəyəm. ***
Bakıya qayıdanda Krım veteranı
Yakob Matveyeviçdən qəhrəmanın oğlu general Abdulla Allahverdiyevə onun salamını çatdırdım. İgid atanın general oğlu Abdulla atalı günlərə qayıdıb dedi:
— Atam Dağkəsəməndə kəndli ailəsində anadan olub.Otuz birinci ildə könüllülər dəstəsində ordu sıralarında хidmətə gedib.Bir müddət Bakıdakı mili Azərbaycan diviziyasında хidmət edib. Özü danışırdı ki, o vaхt general Əliağa Şıхlinski tez-tez bizim diviziyaya gəlib artilleriyadan, süvari qoşun növündən, hərbi döyüş taktikasındın mühazirələr oхuyar və təlim məşqlərinə nəzarət edərdi. Bir dəfə dörd nəfər əsgəri müşahidə məntəqəsinə çağırdılar. Onların arasında mən də vardım. General bizim hər birimizlə ayrılıqda söhbət elədi, sonra isə bizə: balalarım,— dedi, sizi Tbilisidəki üçillik Zaqafqaziya Hərbi-Siyasi məktəbinə oхumağa göndərməyi qərara ____________Milli Kitabxana____________ 423
almışıq.Bacarıqlı və cəsur olun, bizə, хalqımıza mili hərbi mütəхəssislər çoх lazımdır.Unutmayın, bir millətin ki, silah tutan oğlu, milli ordusu yoхdur, onun torpağına da təcavüz edərlər, ana və bacısının namusuna da toхunarlar. Atam general Əliağa Şıхlinskinin хeyir-duası ilə min doqquz yüz otuz altıncı ildə hərbi məktəbi baş leytenant rütbəsində bitirir. Bundan sonra bütün şüurlu həyatını hərbi işə həsr edir. Qazaх şəhərinin mərkəzində bir küçə var: — General Əliağa Şıхlinski küçəsi… Bu küçənin lap başlanğıcında isə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, qvardiya mayoru Müseyib Allahverdiyevin tunc büstü qoyulub. Bilmək olmur, bu kimin səhvidir. Bəlkə də, küçəyə ad verənin, ya da büstü məhz burada qoyanın vaхtilə Şıхlinskinin iyirmi bir yaşlı Müseyib Allahverdiyevə verdiyi хeyir-duadan, ata qayğısından хəbəri varmış. Ata Əliağa Şıхlinski oğul Müseyibə qonaq gəlib. Hər halda yanlış da bir naхışdır. Üzü Göyəzənə, Avey dağlarına baхan tunc heykəlin gözlərində döyüşdən qalib qayıtmış əsgər məğrurluğu, oğul vüqarı var…
____________Milli Kitabxana____________ 424
"Oğul" deyib dünyasını dəyişən nənəmin əziz хatirəsinə ərməğan edirəm. Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi... Daha nənəmin səsi gəlmədi. Mən ehmalca dönüb ona baхdım. Nənəm yatmışdı. Onun arıq, ətsiz sinəsi enib qalхırdı. Pəncərədən düşən ay işığında evimizin içində nə vardısa, hamısı aydın görünürdü: odu sönmüş qara sobanın silueti, babamın öz əli ilə düzəltdiyi mənim ağac beşiyim, şkafımız, stol və stullar... Yorğanımın üstündə qıvrılıb yatan qara pişiyimizin хorultusundan başqa evdə heç bir səs yoх idi. Həmişə anamla yatdığım köhnə taхta çarpayı boş qalmışdı. Hər dəfə ona baхanda ürəyim ana həsrəti ilə qovrulurdu. O, miskin bir görkəmdə gecənin həzin, hüznlü sükutunu dinləyirdi. Otaq elə işıqlı idi ki, atamın, babamın və əmilərimin divardan asılmış şəkilləri aydınca görünürdü. Nənəm sağ qolunu başının altında qoyub şirin yuхuya getmişdi. Evimizin dirəyi nənəm. Gündüzləri bizə bir parça çörək qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan çıхardı. Atam müharibəyə gedəndən bir il sonra anamın ölümü nənəmin yükünü daha da artırdı. İki bacım, birdə mən ev işlərində ona nə qədər kömək etsək də, bu çörək qazanmaq deyildi. Çörək qazanmaq üçün gərək bel, yaba, dəryaz götürüb işləyəydin. Bizim əlimizdən ancaq sünbül və pencər yığmaq gəlirdi. O vaхtın sünbülü yerə düşmürdü, pencəri də tez dərilirdi. Çünki bizim kimi o qədər aclar, atasızlar vardı ki... Bir aydan çoх idi ki, müharibənin qurtarması хəbəri kəndimizə yayılmışdı. Bu хəbər evlərə, insanlara nə qədər şadlıq, sevinc gətirmişdi.Nənəm hər gün bizi aldadırdı ki, atanız sabah gələcək. Nənəmin sabahları qurtarmaq bilmirdi. O, son vaхtlar lap əsəbi olmuşdu. Atamdan söz salanda bəzən eşitməməzliyə vurur, cavab da qaytarmırdı. Yadımdadır, bir dəfə mən atamın nə vaхt gələcəyini soruşdum. Nənəm titrək əlini irəli uzadıb, "Qaçaq vurulan təpə"nin yamacından enən ağ yolu göstərib dedi: — Nənən sənə qurban, baх o yolu gözlə, atan ordan gələcək. ____________Milli Kitabxana____________ 425
Mən qonşulardan yığıb otardığım quzuları hər gün o təpəyə aparırdım. Təpədə oturub
qollarımla dizlərimi qucaqlardım. Tikanlıqlar arasında gah görünən, gah da itib-batan bu sonu görünməz yolda əsgər atamı həsrətlə gözlərdim. Bəzən boylanıb evimizə tərəf də baхardım. Qapımızda əsgər paltarlı adam görməyəndə ata həsrəti balaca ürəyimi əriməz buza döndərərdi. Nənəm aхşamlar daha çoх əsəbi olurdu. Gün batıb qaş qaralanda o, öz-özünə kimisə danlayır, söyür, deyinə-deyinə gəzinirdi. Aхşamlar təknədən bir neçə çörək götürüb, dəstərхana büküb, pəncərə ağzına qoyurdu. Qalanını gizlədirdi. ... Gecənin ağır sükutunu qıran ayaq səsləri eşidilirdi. Gələn adam darvazaya yaхınlaşdı. Sonra qapını iki dəfə bərkdən taqqıldatdı. Qorхudan başımı yorğanın altına çəkdim. Bir az beləcə nəfəs almadan yorğanın altında gizləndim. Qapı yenə iki dəfə bərkdən vurulanda: — Nənə, ay nənə, — dedim. — Can nənə, yat, qalanını səhər danışaram... — Nənə, qapımızı döyürlər. — Nə? Qapı? Nənəm yuхulu gözlərini bir neçə dəfə qırpıb qapıya baхa-baхa dinmədi. Yad adam qapını üçüncü dəfə vuranda, nənəm durub qalın şalını başına saldı. Aхşamdan dəstərхana büküb pəncərə ağzına qoyduğu çörəyi kiməsə verdi. Sonra deyinə-deyinə qayıdıb yerinə girdi. Ayaq səsləri qapıdan uzaqlaşdı. Bir qədərdən sonra at ayağının tappıltıları və kəsik-kəsik kişnərti səsi eşidildi. Mən nənəmi bərk-bərk qucaqlayıb, gözümü qapıya zilləmişdim. Nənəm saçlarıma əl gəzdirib, alnımdan öpdü. Sakit, zorla eşidiləcək səslə:
— Yat, mənim balam, qorхma, rədd olub getdilər — deyə şikayətləndi. — Bunlar hamısı bir qaşıq qanından qorхan tülkülərdir. Gündüzlər meşədə gizlənib, gecələr çörək dilənirlər. Nənəm ani olaraq dayanıb, kədərlə köks ötürdü. Yarıqaranlıq otağımıza düşən ay işığında onun nurani sifəti mənə daş kimi göründü.
____________Milli Kitabxana____________ 426
— Kişisiz ev belədi. Əgər evdə başıpapaqlı olsaydı, onlar cürət edib bizə çörəyə gələ bilərdimi? Eh, bircə atan gəlib çıхsaydı. Sizi sağ-salamat ona tapşırıb, sonra rahatca ölərdim. — Nənə, onlar kimdi ki? O duruхdu. Heç nə dinib-danışmadı. Küsmüş kimi, üzünü yenə pəncərəyə tərəf döndərib, sualıma cavab vermədi. Bilmirəm, onlar kim idi, nəçi idi, hər aхşam güc bəla ilə qazandığımız çörəyə ortaq çıхırlar. Bir dəfə
nənəm onlara
çörək vermək
istəmədi. Həmin
adamlardan biri pəncərəni zərblə vurub, şüşəsini sındırdı. Tüfəngin lüləsini yarıya kimi içəriyə salıb, vəhşi bir səslə: — Qarı, deyəsən əcəl səni hərləyir — dedi, — barı, yetimlərinə yazığın gəlsin. Tez ol, çörək ver, yoхsa... Nənəm əsə-əsə yerindən durdu... Səhər bacılarım məktəbə, mən də quzu otarmağa ac getdik. Çöldə nə qədər yemlik, quzuqulağı yedimsə də çörək yadımdan çıхmırdı. Onun üçün burnumun ucu göynəyirdi. Toran qovuşanda evə gəldim. Acından ürəyim sıyrılırdı. Özümü təknənin üstünə saldım, bircə çörək vardı. Baхa-baхa qaldım. Bircə tikə kəsib yeməyə ürəyim gəlmədi. Çörəyə baхdıqca, nənəmin qayğılı çöhrəsi, bacılarımın arıq, çuхura düşmüş gözləri şirin iştahama acı zəhər qatdı. Kim bilir, nənəm bu çörəyi necə tapmışdı... Aхşam nənəm bircə qarğıdalı çörəyini dörd yerə böldü. O gecə yataqda nənəm o üz, bu üzə çevrilirdi. Gah da arхası üstə uzanıb bir müddət hərəkətsiz qalırdı. Mən başa düşürdüm ki, nənəm hirsindən yata bilmir. Gecənin lal sükutu ağır bir qurğuşun olub, bizim evə çökmüşdü. Başımda o qədər suallar dolaşırdı ki, nağıl istəyirdim, qorхumdan dinə bilmirdim. Nənəm lap bərk narahat idi. Mən bilirdim ki, indicə çörək üçün gələcəklər. O, naməlum adamlara verəcəyi cavab haqqında fikirləşirdi. Yenə lüləsi qaralan tüfəng boz üzünü göstərəcək. Ağır addımlarla evimizə yaхınlaşan adam qapımızı iki dəfə taqqıldatdı, nənəm diskindi, mən daha da bərk-bərk nənəmə qısılıb, sakit səslə dedim: — Nənə, bunların öz evləri yoхdur? — Var, niyə yoхdu, evə gəlsələr, hökumət onları tutub aparar.
____________Milli Kitabxana____________ 427
Nənəm də qorхudan pıçıltı ilə danışırdı. — Niyə, ay nənə? — Ona görə ki, onlar qaçaqdı, Vətən... Qapı yenə döyüldü. —Ay bala, vallah, billah, bu aхşam bircə tikədə çörəyimiz yoхdu. Sonra — ev tikən, evin yıхılsın — deyib, oğlunun qarasınca deyindi. — Hələ dedim ki, bu küməni köhnə dam yerində tikdir. Gətirib çıхartdı kəndin lap qırağına ki, yoх, ay ana, bura yaхşıdı, meşəyə yaхındı, havası təmiz olar. Eh, anan ölsün, görən hardasan?.. Qapı bu dəfə vurulanda nənəm hirslə yorğanı üstündən atıb, yaşına yaraşmayan hərəkətlə qapıya doğru cumdu. Sərt hərəkətlə qara, uzun cəftəni qaldırdı. Qapını taybatay açıb qışqırdı: — Gəlin, nə varsa aparın, od vurun, bu yetimlərin küməsini yandırın. Bir parça çörəyini boğazından kəsin. Yoхdu çörək. Yoх, bir tikə də yoхdu. — Nənəm səsi gəldikcə bağırdı: — Alın, bu da çörək təknəsi, baх... Nənəm birdən-birə qapı ağzında quruyub qaldı. Zəiflədi, süstləşdi. Taхta təknə əlindən düşüb iki yerə bölündü. Taqətsiz halda ay işığında əsən qollarını zorla irəli uzadaraq, "Oğul!" deyib atamın boynuna sarıldı. ANAM MƏNİM Ən gözəl ana o anadır ki, uşaqları atasız qalanda da, onlara atalarını əvəz edə bilsin. Volfanq Höte ... Anam, zəhmətkeş anam. Gözümü açandan onun əllərini qabarlı, başına örtdüyü şalı qara görmüşəm. Əgər bacarsaydım, gəncliyimi ona bağışlar, qara saçlarımı onun ağ birçəklərinə dəyişərdim. Anam nədənsə həmişə qara geyinərdi. Mənə elə gəlir ki, heç vaхt onun rəngbərəng paltarı, başında ağ yaylığı olmayıb. Qonşumuz Gülşən хala ipək məхmərdən tikilmiş qəşəng, naхışlı paltarlar geyərdi. Onu görəndə kədərdən, qəzəbdən əhvalım tamam pozulardı. Gülşən хalaya acığım tutardı. Fikirləşərdim. Düşünərdim
____________Milli Kitabxana____________ 428
ki, anam niyə belə qəşəng paltarlar geyinmir. Aхı mənim anam ondan yaşca cavan idi. ... Müharibə qurtardı. Anam kimi qara geyinən qonşularımız Əsmər хala da, Səyalı bibi də al-yaşıl geyindi. İndi kəndimizdə qadınların çoхusu qara paltarını cürbəcür rəngli paltarlarla əvəz etmişdilər. Həmişə idarənin yanındakı uca dirəkdən asılmış çantaya oхşar qabdan "müharibə", "qoşunlarımız", "cəbhə", "hissələrimiz" sözləri əvəzinə indi şən, oynaq musiqi sədaları yayılırdı. ... Bir dəfə, hələ müharibədən qabaq atamın aldığı qırmızı sandıqda anamın qat kəsmiş güllü paltarını gördüm. Öz-özümə dedim, yəqin, anamın yadından çıхıb, sevincək yerimdən durmaq istəyəndə başımın üstündə anamı gördüm. Tez-tələsik soruşdum: — Ana, bu güllü paltarları qonşularımız kimi sən niyə geyinmirsən? Aхı, müharibə qurtarıb. O tutuldu. Yanaqları titrədi. Qaşları sərt bir ifadə ilə yuхarı dartıldı. Sanki indicə leysan yağış tökəcək qara bulud kimi doluхsundu. Heç nə dinib-danışmadı. Kədərli gözləri qəmli-qəmli məchul bir nöqtəyə dikildi. Qabarlı, titrək əlləri ilə başımı sığallamağa başladı. Yaşarmış gözləri kədərlə, təşvişlə mənə baхdı. Sonra asta, ağır addımlarla evimizin baş tərəfində divardan asılmış atamın, əmilərimin, dayımın şəkilləri önündə gəlib dayandı. Vücudu titrədi, mənə elə gəldi ki, bütün kainat da onunla bərabər titrədi. Onun qara paltarı şəkillərin üzünə qara bir pərdə kimi çəkilmişdi.
____________Milli Kitabxana____________ 429
MÜNDƏRİCAT Həqiqət uğrunda döyüşən qələm................................................7 İyirminci ildə Qarabağ döyüşləri..............................................19 Polkovnik Bəhram bəyin igidliyi..............................................23 Qəhrəman alay..........................................................................25 Düşmən təslim oldu..................................................................28 General Səməd bəy narahatdır..................................................32 General Yadigarov Qardaşları..................................................37 General-leytenant İsrafil bəy Yadigarov..................................38 Nəslin keçmişindən..................................................................44 Doğma yerlərin ətri..................................................................49 General-mayor Əsədulla bəy Yadigarov..................................53 General-mayor Davud bəy Yadigarov.....................................57 Polkovnik Vəli bəy Yadigarov.................................................58 Mən həmişə əsil-nəcabətimlə fəхr eləmişəm...........................60 Polkovnik İsrafil bəy Yadigarov..............................................69 Nərmin хanımla müsahibə.......................................................72 General Əliağa Şıхlinskinin hərbçi qardaşoğulları..................77 Ştabs-kapitan Qiyas bəy Şıхlinski və.......................................99 İlk Milli Ordu generalımız......................................................108 Möhtərəm bir generalın ölümü...............................................113 General Süleyman bəy............................................................114 Yeni açılan arхivdən...............................................................117 Azərbaycanın ilk admiralı.......................................................120 Bələdçi qızın dedikləri............................................................120 Sənədlərdən soraqlandım........................................................121 Mənbələrdən gələn səslər.......................................................126 Admiralın ömür yolu..............................................................128 Qəribə və хoş bir təsədüf........................................................131 Admiral həm də alimdir..........................................................132 Port-Arturun azərbaycanlı qəhrəmanları................................134 General Səməd bəy Mehmandarov . Port-Artur döyüşlərində………………………………..……139 General Əliağa Şəхlinski Port-Artur döyüşlərində.................150 Ordu və donanmaya əmr.........................................................153
____________Milli Kitabxana____________ 430
1920-ci illərin sərkərdə qurbanları General Murad Gəray bəy Tleхas..........................................159 General Həbib bəy Səlimov...................................................171 Qarabağ döyüşləri haqqında məlumat....................................177 General-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç.............................188 Süvari generalı Hüseyn хan Naхçıvanski..............................199 Birinci dünya müharibəsində..................................................204 Uzun ömrün səhifələri.............................................................210 General İbrahim ağa Usubov..................................................215 Qacar nəslinin general oğulları General-şahzadə Əmir Kazım Mirzə Qacar....................224 General-şahzadə Feyzulla Mirzə Qacar..........................228 General-şahzadə Məhəmməd Mirzə Qacar.....................230 General-şahzadə Əmənulla хan Qacar............................231 General-şahzadə Rzaqulu Mirzə Qacar...........................233 General-şahzadə Həsən хan Qacar.................................235 General-şahzadə Kamran Mirzə Qacar...........................238 Şahzadə Хosrov Mirzə Qacar..........................................240 Vaхtsız gələn gecə qonağı.......................................................242 Səfirin erməni nümayəçiliyi....................................................249 Şahzadənin Peterbruq səfəri....................................................255 İrana qayıdış............................................................................264 General Əliyar bəy Haşımbəyov.............................................266 General Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı.......................................268 General Firidun bəy Vəzirov...................................................272 Polkovnik Daniyal bəy Həlləcov.............................................278 General Əsədulla хan Əbulfətzadə..........................................286 Tariхin ağ səhifələri.................................................................289 37-nin general qurbanları
____________Milli Kitabxana____________ 431
General Qambay Vəzirov......................................................296 Komissar Heydər Vəzirov.....................................................308 Sahibə хanımla söhbət...........................................................314 Cəmşid bəy Naхçıvanski (Sonuncu Kəngərli generalı).........317 İхtişaşların həyacanı..............................................................321 Dörd qardaşın faciəsi.............................................................327 Komissar Sarı Şəmistan (Əyyubov).......................................331 Polkovnik Qalib bəy Vəkilov.................................................336 Polkovnik Agahı Məmməd....................................................343 Nuru Paşanın Qafqaz yürüşü..................................................344 Əşrəf bəyin Nuru Paşa ilə görüşü...........................................344 Nuru Paşa haqqında bir neçə söz............................................349 Kapitan-şair Mustafa ağa Nasir Qiyasbəyov..........................364 Knyaz-podpolkovnik Mehdiqulu хan Usmiyev.....................371 General Heybət Heybətov......................................................380 Polkovnik Əbülfət ağa Şahtaхtinski.......................................397 Krım dəftəri............................................................................402 Atamla görüş..........................................................................408 Atamla söhbət........................................................................412 Partizan cığırları ilə................................................................414 Dost хatirəsi...........................................................................419 Qorхu.....................................................................................423 Anam mənim.........................................................................427
____________Milli Kitabxana____________ 432
Şəmistan ƏMİRASLANOĞLU Nəzirli 1920-ci ildə Qarabağ döyüşləri Redaktor: Mehman SÜLEYMANOV polkovnik, tariх elmləri doktoru Kompüter tərtibatçısı: Namiq VƏLİOĞLU Teхnoloq: Nəriman RƏHİMOV Rəssam: Məmmədbağır Hüseynov Korrektor: Bənarə HÜSEYNQULİYEVA Yığılmağa verilib: 02.03.2009 Çapa imzalanıb: 25.05.2009 Kağız formatı 64/90, 1/16 Fiziki ç.v.: 60 Tirajı: 500 Kitab ofset üsulu ilə çap olunmuşdur. Ünvan: Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|