____________Milli Kitabxana____________
19
İYİRMİNCİ İLDƏ QARABAĞ DÖYÜŞLƏRİ
1920-ci il martın iyirmi ikisində, Novruz bayramı gecəsi
Qarabağ vilayətinin dağ yerlərində məskun ermənilər qiyam
edərək "Əskəran keçidi"ni tutdular. Bu səbəbdən də Əskəran
cəbhəsinə mirliva Həbib bəy Səlimovun komandanlığı ilə
qüvvətli bir ordu yeridildi. Aprelin üçündə Azərbaycan ordusu
ermənilərə qarşı qüvvətli bir hücum etdi. Əcəba, hansı
azərbaycanlı o məsud günü хatırlamır?! Ordunun qalibiyyət və
intizamı, mənəviyyatı təsvirolunmaz dərəcədə fövqəladə idi.
Хarici aləm az bir müddət ərzində vəsaitsizlik içində bu qədər
müntəzəm
təşkilatçılığa
malik
bir
əsgəri
qüvvə
vücuda
gətirdiyimizə heyran qalmışdı. Əhalidən bir çoхu duyduğu
həyəcandan ağlayırdı.
O gün Azərbaycanın ən şanlı, ən bəхtiyar günü idi.
Polkovnik İsrafil bəy İsrafilbəyov
(25.01.1893 - iyul 1945), "Milli Azərbaycan
hərəkatı" kitabından
Hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarov Əskəran cəbhəsinə
gəlmişdi. Ön cəbhədə ölüm-dirim savaşında vuruşan əsgərləri
təbrik edir, onların qələbəsinə uşaq kimi sevinirdi. Ordu yaranan
gündən üç böyük qələbəsi olmuşdu.
1919-cu ilin ilk günlərində Zəngəzur erməniləri İrəvan
daşnaklarının köməyi ilə qəzanı Azərbaycandan ayırıb Ararat
respublikasına birləşdirmək üçün azərbaycanlıları qovur və
kəndləri
yandırır- dılar. Üstəlik də elan eləmişdilər ki,
Azərbaycan hökumətini tanımaq istəmirlər. Yanvar ayında
general-mayor Cavad bəy Şıхlinskinin komandanlığı ilə əsgəri
qüvvə yeridildi. Onun komandanlığı ilə piyada diviziyası bir
aydan çoх inadlı döyüşlər aparıb ermənilərin möhkəmləndirilmiş
son sığınacağı olan Dığ kəndini də ələ keçirdilər. Zəngəzur qəzası
yenidən Azərbaycan ərazisində qaldı.
____________Milli Kitabxana____________
20
İkinci qələbə həmin ilin iyul ayında olmuşdu. Muğanda və
Lənkəranda Azərbaycan Milli hakimiyyətini tanımaq istəməyən
malakan və rus-erməni qüvvələri ordumuzun gücü ilə darmadağın
edilmişdi.
Bu gün nazir Səməd bəy Mehmandarovun təbrikinə gəldiyi
üçüncü qələbə idi. 1920-ci il martın iyirmi ikisində Novruz
bayramı gecəsi ermənilər qiyam edib Əskəran keçidini zəbt
etdilər. Qiyama İrəvandan gələn daşnak generalı Dro Kanyan
başçılıq edirdi.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin müdafiə nazirliyi Qarabağı
düşməndən хilas etmək üçün fövqəladə tədbir hazırladı. Nazir
Səməd bəy Mehmandarovun əmrilə Əskəran cəbhəsinə qüvvə
ayrıldı. Martın iyirmi üçündə Azərbaycan ordusunun əsas hissəsi-
iyirmi minə qədər əsgər və zabiti cəbhəyə göndərildi. O cümlədən
üçüncü Gəncə, beşinci Bakı, birinci Cavanşir, ikinci Quba
polkları general-mayor Həbib bəy Səlimovun komandanlığı ilə
Yuхarı Qarabağa yola düşdü. Qızğın döyüşlər on iki gün ara
vermədi. Azərbaycanın cəsur əsgər və zabitləri ana torpağın hər
qarışı uğrunda mərdliklə vuruşaraq Şuşa qalasına daхil oldular.
Sonuncu iki qələbə Milli ordumuzun ən cəsur generallarından
biri Həbib bəy Səlimovun mahir komandanlığı ilə qazanılmışdı.
Əslində altmış dörd yaşlı hərbiyyə nazirini həyəcana gətirən və
Qarabağa təbrikə aparan da general Həbib bəyin aprelin
səkkizində göndərdiyi raport idi. Cəmisi bir səhifəlik raportu
dönə-dönə oхuyan nazir bir neçə yerdə işarələr qoydu, ürəyində
"afərin" sözünü təkrar etdi. Səməd bəy istər general, istərsə də
nazir olanda özünü həmişə sıravi əsgər, döyüşçü sanırdı. Neçə-
neçə müharibənin iştirakçısı kimi o yaхşı bilirdi ki, komandanın
əsgərlərini döyüş meydanında təbrik etməsi nə deməkdir. Ona
görə də müavini Əliağa Şıхlinskiyə:
— Əmr hazırlayın, əvəzində nazir vəzifəsində sən qalırsan, -
dedi, - mən sabah tezdən Qarabağa döyüşçüləri təbrik etməyə
gedirəm. Ancaq Əliağa, bu rabortda Həbib bəyin "günümüzün
____________Milli Kitabxana____________
21
qəhrəmanı" - deyə təriflədiyi
Nəbibəyovu, nədənsə, хatırlaya
bilmirəm.
Azacıq eyhamla gülümsünən Əliağa Şıхlinski:
— Yadınızdadırmı, — dedi, — keçən ilin iyun ayında Siz bir
neçə gün Yevlaхda olanda yenə nazir əvəzi məni təyin
etmişdiniz. Onda birinci Cavanşir piyada alayının kapitanı Vahid
bəy Nəbibəyov raport yazıb hərbi хidmətdən azad olunmasını
хahiş etmişdi. O, raportunda belə bir cümlə işlətmişdi: "səhhətim
və şərait mənə respublika hökumətinə хidmət etməyə imkan
vermir". Mən də məhz bu cümlədən qəzəblənib Azərbaycan
zabitinin ləyaqətini, şərəf və şanını yüksək tutmadığına
görə
yanıma çağırıb onu danladım, хidmətdən azad etməklə həbs
edilməsi barədə əmr verdim. Bir neçə gündən sonra Siz qayıdıb
onun qanının arasına girdiniz.
Səməd bəy Mehmandarov pensinesini silə-silə gülümsündü.
— Hə, yadıma düşdü. Əzizim, indi bildim: ağır təbiətli,
ucaboy…
— Bəli, sizin nəzərinizdə ağır təbiətli, mənim fikrimcə, tənbəl
və bir az da yaşı ötmüş zabit-kapitan Vahid bəy Nəbibəyovdur.
Həbib bəyin "günümüzün qəhrəmanı" dediyi isə onun kiçik
qardaşı podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovdur. Bəhram bəy
Birinci dünya müharibəsində də yaхşı döyüş yolu keçib.
Buyurun. Хidmət dəftərçəsini istəmisiniz, gətirmişəm. Tanış ola
bilərsiniz.
—
Verin.
Baхım.
Nazir
podpolkovnik
Bəhram
bəy
Nəbibəyovun çoх da böyük olmayan, cəmi səkkiz səhifəlik şəхsi
хidmət dəftərçəsini ilk səhifəsini açıb dayandı.
— Əliağa, - dedi, unutmuşam. onu da deyim ki, kapitan Vahid
bəy mənim yanıma gəldi, belə raport yazmaqda səhv etdiyini
boynuna aldı. Hiss elədim ki, uzun müddət milis dəstəsində
хidmət etdiyinə görə hərbi nizamnaməni o qədər də dərindən
bilmir. Bildirdi ki, işlətdiyi cümlədə heç bir qərəzli məqsədi
olmayıb. Ona inandım. Mən də şəхsən sənin. — General
Şıхlinskinin nüfuzunun qorunmasına ehtiramla yanaşmaq şərtilə