- Iyirminci ilin aprelində XI ordu gəldi. Əliağa Şıxlinski, İbrahim ağa
Vəkilov,
Səməd bəy Mehmandarov, Firudin bəy Vəzirov, əmim və bütün
azərbaycanlı hərbçilərə, generallara ilk günlər toxunmadılar. Xüsusi əmr verdilər
ki, poqonlarınızı çıxarın, indi Qızıl Orduda xidmət edəcəksiniz. Onlar da dinib-
danışmadılar. Dedilər, təki xalqa toxunmasınlar, biz də xalqa xidmət edərik. Səhv
etmirəmsə, hətta, onlara əmək haqqı da təyin etmişdilər. Əmimə vəsiqə də
vermişdilər ki, o, diviziya komandiri kimi xidmət edir. Yadımdadır, iyul ayının ilk
günləri idi. Evimizdə Qazaxdan gələn qonaq da vardı. Əliağa əmim, İbrahim
dayım da bizə gəlmişdi. Hamı kəndi, qohumları, uşaqlıq dostlarını soruşur, deyib-
gülürdülər. O vaxt bütün hərbçilər indiki İstiqlal küçəsindəki beş nömrəli evdə
yaşayırdılar. Gecə on ikiyə işləyəndə hər kəs öz evinə getdi. Yenicə yatmağa
hazırlaşırdıq ki, küçədə bir yük maşını dayandı. Maşından tökülüşən əsgərlər qaça-
qaça bloklara doldular. Tüfənglərin qundağı ilə qapıları döyüb içəri soxuldular.
Əsgərlər içəri girən kimi əmimi əhatəyə aldılar. Mən əmimə tərəf atılıb zorla
əlindən yapışıb ağladım. Əsgərlər ev əşyalarını siyahıya aldılar. Əmimin orden-
medallarını və özünü də apardılar. O gecə azərbaycanlı generalları - Əliağa
Şıxlinskini, Səməd bəy Mehmandarovu, Murad Gəray bəy Tlexası,
Firudin bəy
Vəzirovu, general-qubernator Nərimanbəyovu, polkovnik Rüstəm ağa Şıxlinskini,
kapitan Bahadır bəy Vəkilovu, əmim İbrahim ağa Usubovu - hamısını yük
maşınına doldurub apardılar. Dallarınca çox gedib-gəldik, bir xəbər öyrənə
bilmədik. Onları həbs etdirən İlya adlı hərbçi idi. O, yarı erməni, yarı yəhudi idi.
Əmimi, on iki azərbaycanlı general və zabiti 1920-ci il iyunun on altısında gecə ilə
Nargin adasına aparıb orada güllələyiblər. Çox get-gəldən sonra əmim arvadı
Gövhər bibimə əl boyda kağız verdilər ki, onları səhvən güllələyiblər. Şura
hökuməti ailənizdən üzr istəyir.
Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov isə ayrı kamerada olublar.
Xoşbəxtlikdən onların Nəriman Nərimanova göndərdikləri məktub çatıb və onlar
xilas olublar. Orduya soxulan terrorçu-daşnaklardan
ehtiyat edən Nərimanov ona
görə də 1920-ci il avqustun 1-də Ə.Şıxlinskini və S.Mehmandarovu Moskvaya
göndərdi.
General İbrahim ağa Usubovdan çox az nişanə qalıb. Bir neçə şəkil, bir də
qızı - Azərbaycan Dövlət koservatoriyasının müəllimi, əməkdar incəsənət xadimi,
professor Nigar xanım Usubova... Mübarizələrdə keçən ömrün anları indi illərin
saralıb-soldurduğu çox az şəkil və sənədlərdə yaşayır. General-mayor İbrahim ağa
Usubovun qızı Nigar xanım atasından fəxrlə söhbət açır:
- Əliağa əmim deyirdi ki, atan İbrahimin hərbçi istedadı Birinci Dünya
müharibəsi dövründə özünü parlaq şəkildə göstərdi. Döyüş zamanı çevikliyi,
piyada qoşundan
məharətlə istifadə etməsi, xüsusilə əsgərlərlə səmimi rəftarı
İbrahimi rus ordusunda mahir bir sərkərdə kimi tanıtdı. Əliağa əmim bir də
danışırdı ki, M.V.Frunze atanı yaxşı bir insan kimi tanıyırdı. Birinci Dünya
müharibəsindəki fəaliyyətini, hərbi sənətkarlığını çox yüksək qiymətləndirirdi.
Mən Xarkovda anadan olmuşam. Uşaq olsam da, bəzi əhvalatları yaxşı
xatırlayıram. Yadımdadır, nə münasibətləsə evimizdə qonaqlıq vardı, məclisdə
yüksək rütbəli zabitlərlə yanaşı sıravi əsgərlər də iştirak edirdi. Əsgərlərdən biri
atam haqqında dedi: - baxmayaraq ki, o, rus deyil, azərbaycanlıdır,
ancaq bizim
üçün doğma atadan da yaxındır.
Atam həqiqətən də əsgərlə zabit arasında sərt sədd çəkməyən adam idi.
Əsgərin bürün hüquqlarını əlindən alan zabitlərlə o, heç vaxt razılaşmazdı. Məhz
bu keyfiyyətlərinə görə onu əsgərlər ata kimi sevir, hörmət edirdilər.
...Faris baba ilə görüşlərimin birində gördüm ki, o, lüğətlə bir Azərbaycan
yazıçısının romanını oxuyur.
- Faris baba, - dedim, - indən belə dil öyrənmək gec deyilmi?
- Öyrənirəm ki, İbrahim əmim kimi dünənə sabah deməyim.
- O nə deməkdir?
- Bu saat danışacam, - deyib qoca iri gözlərilə gülümsündü. - Xatirimdədir,
1914-cü ilin yazında atam məni də götürüb kəndimiz Salahlıya gəlmişdi. Hələ
müharibə başlamamışdı.
Atam doğma kəndinə getməyi, qohumlara baş çəkməyi
çox sevirdi. Ali rütbədə, yüksək bir yerdə işləməyinə baxmayaraq, ildə bir neçə
dəfə kəndə gedərdi. “Bu kənd - deyirdi, - oğul, harda olsam mənimlədi, adam nə
qədər
böyük şəhərlərdə, uzaq ellərdə olsa da doğmasını, ondan süd əmdiyi yeri
unuda bilmir. Buna haqqı da yoxdur”.
Atam eşidir ki, İbrahim ağa Usubov da ailəsi ilə kəndə gəlib. Abdulla
əmimlə onun görüşünə gedirlər. Abdulla əmim İbrahim əmimdən soruşur ki, nə
vaxt gəlmisən?
İbrahim əmim cavab verir ki, “Sabah”.
Atam təəccüb edir ki, bu nə danışıqdır. Abdulla əmim işin nə yerdə
olduğunu başa düşür. Gülə-gülə deyir:
- İbrahim, əgər
sabah gəlmisənsə, yəqin ki, dünən də qayıdıb gedəcəksən. -
Qoca əhvalatı danışıb kədərlə gülümsündü. - İbrahim əmim - dedi, - uzun müddət
Rusiyada qulluq etdiyindən Azərbaycan dilini bir az yadırğamışdı. Məni də tale
ölkədən-ölkəyə, şəhərdən-şəhərə atıb. Fransız, ingilis və bir neçə dildə sərbəst
danışıb yaza bilirəm. Amma hiss edirəm ki, o qədər yadlarla oturub-durınuşam ki,
doğmamı unutmaq ərəfəsindəyəm.
Faris baba çoxillik ömründə bitib-tükənməyən hadisələrin, əhvalatların
şahidi olmuşdu. Heyf ki, bu səmimi, mehriban qoca ilə görüşüm onun həyatının
son günlərinə təsadüf etdi. O, bizim işıqlı dünyamızdan
ömrünün doxsan dördüncü
ilində köçdü.
Minillik ədəbiyyata, mədəniyyətə malik xalqımızın minillik də qəhrəmanlıq
tarixi var. İgid Cavanşirin, əyilməz Babəkin, köhlən at belində yadellilərə qarşı
vuruşan Koroğlunun, Nəbinin adı həm öz xalqımızın, həm də bütün bəşər tarixinin
səhifələrində yaşayır. Onların hər biri öz doğma torpağını, öz yurdunu, öz xalqının
əsrlərdən bəri yaratdığı mədəniyyəti qəsbkarlardan mərdliklə müdafiə ediblər.
Hər əsr tarixə öz qəhrəmanlarını verib, hər igid özünün şücaəti ilə gələcək
nəslə örnək olub. Zaman keçib, illər ötsə də,
onlar yenə unudulmur, tarixin əbədi
yaddaşında, sənədlərdə həmişəyaşar qalırlar.
İnanırıq ki, hərbi qüdrət tarixmizin səhifələrində general-mayor İbrahim ağa
Usubov da beləcə yaşayacaqdır.