varliğımla söz
verirəm ki, Türkiyə hökumətinin varlığı və şərəfi uğrunda
çalışacağam”.
Həmin vaxtlarda səs yayılmışdı ki, Qabaqçöl kəndində yeddi min türk əsgəri
gəlib, onlar meşədə saxlanılır, üsyanın başlanmasını gözləyirlər. Yalamada isə
səkkiz min nəfərdir. Atatürk artıq Bakını alıb, özü də ordadır.
“Xalqlara Azadlıq Partiyası”nın “xalqçılar fraksiyası” Baş Göynükdə
yerləşirdi. Onun sədri Molla Mustafa Şeyxzadə idi. Fraksiyanın 450-dən
çox üzvü
vardı.
Üsyan aprelin 12-nə planlaşdırılıb, lakin baş tutmayıb, 13-də başlayıblar.
Aprelin 11-də Baş Göynüklü Eyvaz kişinin evində silahlı üsyan haqqında
son yığıncaq olub. Burada M.M.Şeyxzadə, üç nəfər Göynüklü qaçaq, iki ləzgi, iki
erməni, Həmid Maşiyev və başqaları iştirak ediblər (həbs olunan və güllələnənlər
arasında ermənilər yoxdu, görünür, CK işçisi olublar).
Molla Mustafa Şeyxzadə deyib: “Sovet hökuməti devrilməlidir. Üç aydır
ki, mən hazırlıq işi aparıram. Türkiyənin Batumdakı konsulu razılıq
verib ki, may
ayında türk ordusu Azərbaycanı alacaq”. Sonra Şeyx atasının məzarına and içib ki,
sözlərimə məsuliyyət daşıyıram, aldığım məlumat dəqiqdir.
Kompartiya üzvü Maşiyev Həmid: “Bu günə qədər kor və kar olub,
bolşeviklərə inanmışam. Dini və böyük Allahı inkar eləmişəm. İndi peşmanam, söz
verirəm ki, bu gündən üsyançılara əlimdən gələn köməyi edəcəm. Millət və İslam
dini uğrunda bolşeviklərə qarşı son nəfəsimə qədər vuruşacağam”.
* * *
Qax rayonu ərazisində üsyanın başçısı olan Sadıq bəy Balacayev isə 1930-cu
il iyulun 16-da həbs olunub güllələnmişdir.
Üsyanın üçüncü - əsas başçısı polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov isə Bideyiz
kəndinin yanındakı Buxdur dağında ÇK-nın qoşunları ilə ölüm-dirim döyüşlərində
1930-cu ilin iyul ayında həlak olmuşdur. Arxiv sənədləri və ayrı-ayrı ağsaqqallar
şahidlik edir ki, üsyan heç də sovetlərin dediyi kimi “banditizm” üsyanı deyildi.
Bundan əvvəl
də Baş Göynük kəndində, Şəkidə və Azərbaycanın hər yerində şura
hökumətinin ağır rejiminə qarşı üsyanlar olub. 1920-ci ilin mayından Qarabağda,
Qazaxda, Zaqatala və Qubada Azərbaycan xalqı üsyankar səsini qaldırmışdı. 1924-
cü il aprelin 3-də Tifhsdə olan Äzərbaycan xalq komissarlığı sovetinin sədr
müavini Mir Cəfər Bağırov “Zarya Vostoka” qəzetinə verdiyi müsahibəsində
demişdi:
- Cinayətkar dəstələr üç ildən çox gənc sovet respublikamızın quruculuğuna
mane olurdular. 1920-ci ilin yazında Gəncədə, Zaqatalada,
Qarabağda və başqa
rayonlarda üsyan qaldırdılar. 1922-ci ilin may ayında belə cinayətkar dəstələrdən
cəmisi 58-i qalmışdı. Onların ümumi sayı 310 nəfər idi. Lakin ÇK da
mürgüləmirdi. 1924-cü ilin mart ayında Azərbaycanda çox da gücə malik olmayan
cəmisi beş cinayətkar dəstə qaldı. Mənim Tiflisə gəlişimdən bir az əvvəl 17 nəfər
cinayətkar bandit hökumətə təslim oldular. İndi respublika ərazisi cinayətkar
dəstələrdən,
həm də eser, müsavat, monarxist təşkilatlardan tamamilə
təmizlənmişdir. Hətta kəndlilər belə onlarda olan silahı könüllü olaraq təhvil verir
və iqtisdiyyatın ikişafına kömək edirlər.
Sovet orqanlarına inanıb desək ki, din xadimi molla Mustafa Şeyxzadə və
var-dövləti əldən çıxmış Sadıq bəy Balacayev üsyan qaldırıb xalqı yoldan
çıxartmışlar.
Bəs
onda üçüncü, əsas şəxs, Şəki rayon hərbi komissarı Bəhram bəy
Nəbibəyovun üsyana başçılıq etməkdə, əgər belə demək mümkünsə, “cinayətkar
dəstələrə” qoşulmaqda məqsədi nə idi? Axı Bəhram bəy hərtərəfli təmin olunmuş
şəxs idi: vəzifə, rütbə və hər bir imkana malik bəy nəsilli hərbçi.
Azərbaycan Baş Siyasi İdarəsinin sədri Mir Cəfər Bağırovun və Nevernovun
imzası ilə 1930-cu il mayın 12-də 66 səhifə makina yazısı həcmində Moskvaya
göndərdiyi rəsmi hesabatda bu üsyanın səbəbi aydınlaşır. Oradan belə anlaşılır ki,
yerli raykom və icrakom milis orqanlarının əməkdaşları, ümumiyyətlə,
səlahiyyətli
vəzifə sahibləri xalqa yeni qurulan kolxozun mahiyyətini düzgün başa sala
bilməyiblər. Zaqatala - Nuxa ərazisində rüşvətxorluq, əhalini yerli-yersiz incitmək,
səhərdən axşama kimi ağır zəhmətlə məşğul olan rəiyyətə qara qəpik də verməmək
üsyanın alovlanmasına səbəb olmuşdur.
Xalqın bu ağır güzəranının görüb ürəyi yanan imkanlı Bəhram bəy
Nəbibəyov üsyana məhz bu məqsədlə qoşulmuşdu.
Polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov özü də şəkili idi. O, 1884-cü il dekabrın
6-da bəy ailəsində anadan olmuşdur. Birinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı olan
Bəhram bəy Nəbibəyov 1918-20-ci illərdə məşhur sərkərdələrimiz Əliağa Şıxlinski
və Səməd bəy Mehmandarovla milli ordu quruculuğumuzun təməl daşını
qoyanlardandır.
İlk təhsilini Kutaisi realnı məktəbində alan Bəhram bəy 1904-cü il
sentyabrın 2-də Peterburqdakı Konstantin artilleriya
məktəbini birinci dərəcəli
diplomla bitirmişdir. Həmin ildən Qafqazdakı iyirminci Artilleriya briqadasında
podporuçik kimi xidmətə başlayan Bəhram bəy Nəbibəyov 1909-cu il sentyabrın
7-də poruçik, 1912-ci il avqustun 31-də ştabskapitan rütbəsinə layiq görülüb.
Bir il sonra üçüncü batareyanın komandiri təyin olunan Bəhram bəy əlaçı
zabit kimi birinci Əlahiddə Qafqaz ordusunun qərargahında artilleriya rəisinin
müavini vəzifəsinə layiq görülüb. 1913-cü ildə Axalsixe şəhərində xidmət edən
kapitan Bəhram bəy Nəbibəyov ordudakı nümunəvi xidmətinə görə “Müqəddəs
Stanislav” ordeninin üçüncü dərəcəsi ilə təltif olunub.
Milli ordumuzun yaranmasında əvəzsiz xidmətləri olan Bəhram bəy qardaşı
kapitan Vahid bəy və podpolkovnik Hüseyn bəylə birgə 1918-20-ci illərdə erməni
daşnaklarına qarşı igidliklə vuruşmuşdur.
Polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovun və onun zabit qardaşlarının hərbi
fəaliyyəti barədə Respublika Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində qismən də olsa,
sənədlər saxlanılır. 1918-ci il dekabrın 5-də yenicə yaranmış Azərbaycan
ordusunun hissələrinə baxış keçirən Hərbiyyə naziri, tam artilleriya generalı Səməd
bəy Mehmandarov kapitan Bəhram bəy Nəbibəyovun
komandir olduğu dördüncü
Dağ batareyasında əsgər və zabitlərin hazırlığından tam razı qaldığını bildirir.
Nazir səkkiz saylı əmrində qeyd edir ki, yoxlanış zamanı batareya komandiri
Nəbibəyovun əsgərləri məndə xoş təəssürat yaratdı. Hiss olunur ki, batareya