Şəmistan Nəzirli

ağlınızla həyatımızın hazırkı  şəraitində bunun nə ilə  nəticələnəcəyini duya 
bilərsiniz. Sizə mənim dərdim kiçik və xırda görünə bilər. Ancaq bu, mənə dəhşətli 
əzablar verir. 
Lev Nikolayeviç, Siz bizə, biz balaca adamlara heç vaxt ürəkdən gələn 
dəyərli məsləhətlərinizi əsirgəməmisiniz. Bunu bildiyim üçün cəsarət edib Sizi öz 
xahişimlə narahat etdim. Məni təsəlli oduna atın. 
Çox-çox üzr istəyirəm ki, Sizin qiymətli vaxtınızı aldım. Bu addımı atmağa 
məni məcbur edən dəlicisinə analıq sevgisidir. 
 
Bütün qəlblə Sizə sadiq olan  
Yelena Yefimovna Vəkilova. 
Tiflis şəhəri,  
Uçebnıy Pereulok 1, ev 8. 
 
 
  
* * * 
 
1909-cu il martın on beşində Yasnaya Polyanadan göndərdiyi cavab 
məktubunda dahi sənətkar yazırdı: 
 
Yelena Yefimovna (Vəkilova) 
 
Sizin oğullarınızın tatar xalqının maariflənməsinə kömək etmək arzusunu 
təqdir etməyə bilmərəm. Belə olduğu halda Məhəmmədin dinini qəbul etməyin nə 
dərəcədə lazım olduğunu da deyə bilmərəm. Ümumiyyətlə, Sizə deməliyəm ki, 
hökuməti etiraf etmədən, adamın hansı dinə  mənsub olması barədə kimə olursa-
olsun, məlumat verməsini artıq hesab edirəm. Elə buna görə də Sizin oğullarınızın 
dinini pravoslavdan üstün tutaraq qəbul etmələri, yəni bir dindən başqa dinə 
keçmələri barədə kiməsə  məlumat vermələri gərək deyildir. Bəlkə bu, zəruridir, 
lakin mən bu haqda bir şey deyə bilmərəm, ona görə də Sizin övladlarınız bu haqda 
lazımı hökumət orqanlarına xəbər verib-verməmələri barədə özləri qərar qəbul 
etməlidirlər. 
Müsəlmançılığın pravoslavlıq qarşısındakı üstünlüyünə  və xüsusilə Sizin 
övladlarınızın xidmət etdikləri məqsədin alicənablığına gəlincə, bu hərəkətə bütün 
qəlbimlə rəğbət bəsləyirəm. 
Xristian idealı və təlimini onun həqiqi mənasında hər şeydən üstün tutan bir 
adam üçün bunu demək nə qədər qəribə olsa da deməliyəm ki, müsəlmançılığın öz 
xarici formasına görə kilsə pravoslavlığından müqayisəolunmaz dərəcədə 
yüksəkdə durması  məndə heç bir şübhə doğurmur. Belə ki, əgər bir kəsin 
qarşısında kilsə pravoslavlığına, yoxsa ki, islam dininə sitayiş etmək yollarından 
hansını seçmək məsələsi qoyularsa, onda hər bir ağıllı adam, mürəkkəb və 
anlaşılmaz ilahiyyatın - üçsifətli allahın, günahın bağışlanması  mərasiminin, dini 
ayinlərin, İsanın anasına yalvarışının, müqqəddəslər və onların şəkillərinə saysız-
hesabsız ibadətlərin  əvəzinə bir ehkamı vahid Allahı  və peyğəmbəri olan islam 
dinini,  şühbəsiz ki, üstün tutar. Bu, başqa cür ola da bilməz, çünki xristian 

---

təliminin mahiyyətini qaranlıqlaşdıran və kilsəyə daxil olan bir çox mövhumi 
mərasimlərin olmaması baxımından və xristianlıqdan 600 il sonra meydana 
çıxması baxımından müsəlmançılıq xristianlıqdan üstün durmaya bilməz. Ayrıayrı 
fərdlərin, bütün insanlığın və bütün insanların həyatının  əsasını-təşkil edən dini 
şüurun təkmilləşdiyi kimi, həyatda hər  şey inkişaf edir və  təkmilləşir. Dinin 
təkmilləşməsi isə onun sadələşməsindən, aydınlaşmasından və onu müəmmalı edən 
hər  şeydən azad olmasından ibarətdir. Dini həqiqətin onu əmmalı edən hər 
vasitədən azad edilməsi ən qədim zamanlardan bəri, bütün böyük dinlərin əsasını 
qoyan bəşər mütəfəkkirləri tərəfindən həyata keçirilmişdir. Beləliklə, bizə məlum 
olan bütün dinlərin hamısından  əvvəl belə yüksək, uca din anlayışı Vedının 
(Hianistanda) ktablarında sonralar Moiseyin, Buddanın, Konfutsyanın, Lao-Tsenin, 
Xristianın və  Məhəmmədin  təlimlərində verildir. Dini onun köhnə, kobud 
mənasından azad edib, daha dərin: sadə və ağıllı həqiqətlərlə əvəz edən bütün bu 
təzə din xadimləri böyük adamlar olublar, lakin məhz böyük adam 
olduqlarındandır ki, həqiqəti olduğu kimi, bütün aydınlığı, dərinliyi və saflığı ilə 
keçmiş yanlış fikirlərindən azad şəkildə ifadə edə bilməyiblər. Bu adamların səhv 
edə bilməyəcəkləri, onların bütün dediklərinin təkzibolunmaz  əsl həqiqət olduğu 
güman edilsə  də, onların özlərindən çox-çox aşağıda duran şagirdləri həqiqəti 
bütün dərinliyi ilə  dərk etmədən, təbiidir ki, onu daha dəbdəbəli və hamı üçün 
mütləq etmək arzusu ilə ona çoxlu lazımsız əlavələr, ələlxüsus əcaib ünsürlər daxil 
etdiklərindən,  əksəriyyət üçün həqiqəti vacibliyi ilə görmək çətin olur. Həqiqətm 
din tərəfindən belə təhrifi nə qədər çox etiraf edilmişdirsə, bu təhrifiər o qədər də 
çox artmış, nəticədə din xadimləri tərəfindən kəşf olunmuş  əsl həqiqət 
qaranlıqlaşmışdır. Elə buna görə də ən qədim dinlərdə həqiqəti gizləyən möcüzə və 
mövhumatlar hər  şeydən çoxdur: bu, ən çox, ən qədim dində, oramin dinində, 
ondan az yəhudi dinində, ondan da az budda, konfuksiya, taosist dinlərində, daha 
az xristian dinində, nəhayət, lap az və axırıncı böyük din olan islam dinindədir. 
Odur ki, müsəlmanlıq bu baxımdan ən əlverişli şəraitdədir. 
İslam dini onda xarici, qeyri-təbii nə varsa, hamısını atsa və öz bünövrəsinə 
Məhəmmədin dini - mənəvi təliminin  əsaslarını qoysa, təbiidir ki, bütün böyük 
dinlərin  əsasları,  ələlxüsus, həqiqəti etiraf edən xristian təliminin  əsasları ilə 
birləşir. Sizə belə uzunuzadı ona görə yazıram ki, siz mənim fikirlərimi 
oğullarınıza çatdıracaqsınız və bu fikirlər onların gözəl məramlarının həyata 
keçməsinə yaraya bilərlər. Dinin mahiyyətmi təşkil edən həqiqətlərin böyük onu 
qaranlıqlaşdıran hər şeydən təmizlənməsinə təsir etmək insan fəaliyyətinin ən yaxşı 
növlərindən biridir. Əgər Sizin övladlarınız bu fəaliyyəti həyat məqsədləri hesab 
etsələr, onda onların həyatı dolu və tam olacaq.  
Bilmirəm, müsəlmançılıqda mənə məlum olan, ali əsas həqiqətləri gizlədən 
yanlış  fikrlərdən və mövhumatından azad edilməsinə xidmət edən iki təlim Sizə və 
Sizin övladlarınıza məlumdur, ya yox. Buna görə, hər iki təlim təqibə məruz qalıb, 
indi də məruz qalır. Bu təlimlərdən biri İranda yaranmış, sonra Türkiyəyə keçmiş 
və orada təqibə məruz qalan babistlər təlimi indiki Akkedə yaşayan Baqo-Ullanın 
oğlunda səfərbər olub. 
Ancaq bütün insanlıq üçün vahid olan məhəbbət dinini qəbul edən bu təlim, 
ibadətin heç bir xarici formasını qəbul etmir. 

---