İyirminci illərdə respublikamızda ilk hərbi məktəblərin yaradıcılarından biri
və Əliheydər Qarayevdən sonra ikinci respublika hərbi komissarı (1924-26-cı
illərdə) olan Heydər Vəzirovu 1937-ci ildə respublika torpaq komissarı işləyəndə
“pantürkist” adı ilə həbs etdilər.
Görkəmli şairimiz, mərhum Qasım Qasımzadənin yaddaşından:
- Onda mənim on üç-on dörd yaşım vardı. O ilin
təlatümlü günlərini indiki
kimi xatırlayıram. Kənddə çox nüfuzlu sayılan, sözükeçən şəxsiyyətlər bir-bir
dənlənirdi. Bir hadisə gözümün qabağından getmir. Gərək ki, Azərbaycanda Sovet
hakimiyyətinin ildönümü idi. Kənddə təntənəli yığıncaq keçirilirdi. Klub ağzına
kimi dolmuşdu. Biz məktəblilər yerimizi yaşlılara verib ayaq üstə dayanmışdıq. O
zaman hər məruzədən, çıxışdan sonra yer-yerdən rəhbərliyin, xalq komissarlarının
şəninə “yaşasın”la başlayan şüar demək dəbdə idi. Məruzə qurtarantək alqışlar
başlandı. Bir nəfər kolxozçu - suçu Hüseyn ayağa qalxıb dedi: “Yaşasın
Azərbaycanın torpaq komissarı yoldaş Vəzirov!”. Onun alqışı təkəmseyrək çəpiklə
qarşılandı.
Sən demə, bir gün əvvəl Vəzirov “xalq düşməni” kimi “ifşa” edilibmiş.
Bir-iki əl çalan da bundan xəbərsizmiş. Rəyasət heyəti bir-birinə dəydi. Sədr ayağa
qalxdı:
- Vətəndaş, səhvini geri götür!
Suçu Hüseyn çaşbaş qaldı:
- Vəzirov yoldaşa nə olub ki, səhvimi geri götürüm?
- Demək, bilmirsən nə olub?
- Bilmirəm...
- Başa salarlar bilərsən...
İclas yekunlaşdı. Dağılışdılar. Suçu Hüseyn də belini götürüb, pambıq
sulamağa getdi. Aradan iki saat keçməmiş klubun qarşısında iki maşın dayandı.
Taxta qoburlu, onatılan tapançalı zəhmli adamlar tökülüşdülər. Az sonra şalvarı
dizinəcən çirməkli, ayaqları palçıqlı suçu Hüseyni milisioner qabağına qatıb
gətirdi. Əl-ayağını yudurtdular. Evindən ayaqqabısını və bir
həftəlik azuqəsini
götürtdürüb maşına mindirdilər. Kişi çaşıb qalmışdı. Elə hey soruşurdu:
- Axı yoldaş Vəzirova nə olub ki?!
- Gedərsən yanına, özündən soruşarsan ki, sənə nə olub?
Suçu Hüseyn o gedəndi ki, gedib, xəbərsiz-ətərsiz...
Otuz yeddinin acı burulğanlarında belə mürvətsiz, qansız hadisələr, həbslər
çox olub. Çox ailələr başsız qalıb, evi talan olunub. Axşam
ailəsi ilə birgə şam
eləyib yatan ata, səhər “xalq düşməni” çıxıb. Sumbatovların, borşovların,
markaryanların, qriqoryanların murdar əlləri suçu Hüseynlərin günahsız qanını
axıdıb. Haqqında söhbət açdığımız nə Qambay, nə də Heydər Vəzirovların
ailəsindən bir nəfər belə sağ qalmayıb. Sürgünlər, həbsxanalar onları sağalmaz
xəstəliyə yoluxdurub vaxtsız məhv etdi.
1913-cü ildən başlayaraq ömrünün sonunadək xalqına sidq ürəklə xidmət
edən Heydər Vəzirov bu günə qədər unudulmuş, yaddan çıxmışdır.
Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyasında onun adı heç olmasa bir cümlə ilə də xatırlanmır,
xidmətləri nədənsə danılır. Onun unudulmağının ilkin səbəblərindən birini biz rus
dilli sənədlərdə görürük. Çox vaxt Qambay Vəzirovla onu qarışıq salırlar. Rus dilli
sənədlərdə Heydər adı da “Q” hərfilə yazılır, Qambay da. Hər ikisi də hərbçi olub.
Ona görə də bir çox tədqiqatçılar Heydərin xidmətlərini bəzən Qambay Vəzirovun
adına yazıblar. Bu günə qədər komissar Heydər Vəzirovun nə anadan olmasının
ildönümü qeyd olunub, nə də onun adı əbədiləşdirilib.
Heydər Sadıq oğlu Vəzirov 1893-cü ildə Naxçıvanın qədim Nehrəm
kəndində ziyalı ailəsində anadan olub. İlk ibtidai təhsilini o vaxtın qabaqcıl
maarif
ocağı olan “Tərbiyə” adlı üsuli-cədid məktəbində alıb. Heydər Vəzirov həmin
məktəbdə məşhur ədəbiyyatşünas Əziz Şəriflə, teatr xadimi Rza Təhmasiblə birgə
oxuyub. Məktəbin hamisi məşhur maarif xadimi Məmməd Tağı Sidqi idi.
Naxçıvanda üsuli-cədid məktəbini bitirdikdən sonra atası Sadıq, Məmməd
Tağı Sidqinin məsləhəti ilə balaca Heydəri İrəvan seminariyasına qoyur.
Seminariyanı müvəffəqiyyətlə bitirən Heydər 1913-cü ildə gimnaziyanın
səkkizinci sinfinə imtahan verir. Birinci Dünya müharibəsi başlandığına görə az
müddət gimnaziyada oxuyan Heydər Vəzirov səfərbərliyə alınaraq qısa müddətli
hərbi məktəbdə təhsil alır, 1915-ci ilin iyun ayında kiçik
zabit rütbəsi ilə Qalitsiya
uğrunda döyüşlərdə əsir düşür.
Üç il alman əsirliyində qalan Heydər Vəzirov 1918-ci ildə Rusiya ilə
Almaniya hərbi əsirləri dəyişəndə yaralılar sırasında Türkiyədən keçərək Qafqaza
qayıdır.
1918-ci ilin noyabrından Azərbaycan Demokratik Respublikasının Milli
Ordusunda kiçik komandirlər hazırlayan məktəbdə müəllim işləyir. 1920-ci ilin
aprel inqilabından sonra Heydər Vəzirov və hərbi məktəbin kollektivi bolşeviklərin
tərəfinə keçir. Həmin ilin iyun ayında o, partiya sıralarına qəbul edilir.
Heydər Vəzirov bundan sonrakı bütün şüurlu həyatını milli hərbi kadrların
hazırlanmasına sərf edir. Onu “hərbiyyə məktəbi”nin rəisi təyin edirlər.
Hələ iyirminci illərin sənədləri göstərir ki, komissar Heydər Vəzirov
komandir şərəfini yüksək tutmuş və bu adı hörmətlə daşımışdır.
Onun böyük
bacarıqla rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Birləşmiş Hərbi Məktəbi Gürcüstanda
menşeviklərə, Ermənistanda daşnaklara qarşı hərbi əməliyyatlarda fəal iştirak
etmişdir. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanovun, Xalq
Hərbi və Dəniz komissarı Əliheydər Qarayevin verdiyi əmr və sənədlərdə bunu
aydın görmək olur.
Əliheydər Qarayevin Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə göndərdiyi
29 iyun 1920-ci il tarixli raportda deyilir: “Mənim adımı daşıyan (
həmin illərdə
hərbi məktəb korpus komandiri Əliheydər Qarayevin adına idi - Ş.N.) hərbi
məktəbin rəisi yoldaş Vəzirov Heydər Sadıq oğlu məktəbin təşkil olunmasından bu
vaxtadək öz vəzifəsini müstəsna fədakarlıqla yerinə yetirir. İşinin öhdəsindən
bacarıqla gələn bir komandir kimi Heydər Vəzirovun təltif olunmasını xahiş
edirəm.
Vəzirov yoldaş başda olmaqla məktəb tam tərkibdə Quba,
Gəncə və Qazax
qəzalarında, habelə Qarabağda daşnaklara qarşı döyüşlərdə bir neçə kursantını və
bir qırmızı komandirini itirib. Məktəbin sonuncu yürüşü Gürcüstana, Qızıl
Ordunun Tiflisə irəliləyişi zamanı olmuşdur. Buna görə də hərbi məktəb Qırmızı
bayraqla təltif olunmuşdur. Məktəbin komandiri Heydər Sadıq oğlu Vəzirovun
Qırmızı Bayraq Ordeni ilə təltif olunmasını layiq bilirəm”.