ŞӘMİsтan nәZİRLİ

 
MƏMMƏD KOXA ƏHVALATI 
 
Daş Salahlı kəndində uzun illər 
koxalıq etmiş çox müdrik, nüfuzlu bir 
şəxs vardı. Onun adına Məmməd Koxa 
deyərdilər. 
 
Mirvarid DİLBAZİ  
Xalq şairi 
 
 
 
Qiymət qoyar aca, toxa, 
Alardı hədəfə, oxa, 
Daş Salahlı Məmməd Koxa, 
Səni açıq bazar gördüm. 
 
Həsənəli bəy ƏSGƏRXANOV  
Qazax pristavı 
 
Daş Salahlıda nər biləkli, düz qamətli, əyrilərə yağı kəsilən bir kişi olub. El 
qeyrəti, oba təəssübü çəkən Məmməd Koxa Mahmud oğlu Mahmudovu müdrik 
yaşlı qocalarımız xeyir-şər məclislərində “qeyrətli kişi, çörəkli kişi” kimi tez-tez 
yad edirlər. 1914-20-ci illərdə daşnak dəstələrinin burnunu ovduğuna, haqq 
sözündə dönməz olduğuna görə ona el arasında Boz Məmməd də deyiblər. 
Otuzuncu illərdə cah-cəlalı dağılan, sürgün olunan Məmməd Koxanın günahı 
hürriyyət vaxtı Qazaxda qubernator olmağı idi. 
Qırx ilə yaxın Daş Salahlıda kənd koxası olan Məmməd baba doğma 
kəndinin xoş güzəranı üçün az iş görməyib. O, ötən əsrin sonlarında Tiflisə, Qoriyə 
gedib Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə ilə, Qori 
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin müdiri Aleksey Osipoviç Çernyayevski və 
görkəmli maarif xadimi Firudin bəy Köçərli ilə görüşüb, öz xərcinə kənddə səkkiz 
otaqlı ibtidai məktəb açmağa nail olub. Vaxtilə həmin məktəbin məzunlarından sağ 
qalanlar var. 
Məmməd Koxanın xeyirxah əməllərinin nişanələri indi də qalır. O, Daş 
Salahlıda dəftərxana binası tikdirib, 1914-cü ildə Avey dağından kəndə bulaq 
çəkdirib - daş salahlılar indi də bu bulağın suyundan içirlər. Bulağın açılışına 
məşhur el aşığı Əsəd Rzayevi dəvət edib. Üç gün, üç gecə keçən bu el şənliyində 
aşıq Əsəd Qazax bəylərinin, Daş Salahlı igidlərinin vəsfini saza-sözə çəkib. 
 
Daş Salahlı Məmməd Koxa, 
Gəl səni mərdanə deyim. 
Eşidib hər qubernat 
Əvvəl İrəvana deyim. 

---

Gizlətməyim bu vəsfini, 
Şəril
53
-Naxçıvana deyim. 
Kəmərini qurşamağı 
Ol şahi-mərdanə deyim. 
 
... 1917-ci ildə, fevral-burjua inqilabından sonra imperiyanın hər yerində 
olduğu kimi, Azərbaycanın qərbindəki Qazax mahalında da hərc-mərclik yaranır, 
oğurluq, soyğunçuluq həddini aşır. Hamı tüfəngli gəzir, kimin kimdən xoşu 
gəlmirsə, yerindəcə güllələyir. Basqınlar, ev yarmaq, naxır-sürü oğurlamaq dəb 
düşür. Obada talançılıqdan fəlakətlər törəyir. Ziyalılar, başbilənlər kimi qubernator 
seçirlərsə də, vəziyyət düzəlmir ki, düzəlmir... Mahalda ikitirəlikdən günahsız 
qanlar, haqsız ölümlər çoxalır. 
Obanın tarixinin mahir bilicisi, Daş Salahlı ağsaqqalı Əhmədağa Paşayev: 
Belə bir vaxtda Tiflisdəki menşevik hökuməti iddia irəli sürür ki, Şəmkir 
çayından bəri olan sahələr Gürcüstana qatılmalıdır, çünki Nadir şahın 1736-cı il 
fərmanına
54
 əsasən həmin ərazilər Gürcüstan valisinin ixtiyarına verilib. 
Xalq belə qarmaqarışıqlıqlardan, ərazi iddiasından hiddətlənmişdi, Qazağın 
məşhur bəyləri, vurub-yıxan qoçuları daha dözə bilməyib xalq arasında tanınmış 
şəxs olan Yuxarı Salahlı kənd sakini Məmmədağa Vəkilovun yanına məsləhət-
məşvərətə yığışdılar. Məclisdə təklif olundu ki, bir nəfər rəhbər seçilsin və belə bir 
ağır zamanda qəzanı idarə etsin. Yerbəyerdən qəza pristavı vəzifəsində işləmiş 
Cahangir bəy Şıxlinskinin namizədliyi irəli sürüldü. Cahangir bəy isə öz 
namizədliyini geri götürdü və məsləhət gördü ki, bu vəzifəyə bəylərdən yox, 
rəiyyətdən seçilsin, çünki indiki vəziyyət belə tələb edir. 
Qazax mahalı quberniya olmasa da, nəhayət, çox söz-söhbətdən sonra daş 
salahlı Məmməd Koxaya qubernator adı verərək Qazax mahalına inzibati rəhbər 
seçdilər. Məmməd Koxa gecəni gündüzə qataraq çalışırdı ki, əmin-amanlığı 
qorusun. O, cəzaları özü təyin edirdi. Prokuror da, məhkəmə də özü idi. Quldurluq 
edənlərin gözünü qorxutmaq üçün bir nəfəri soyğunçuluq üstündə qulağından 
teleqraf dirəyinə mıxlatmışdı. 
Tiflis menşevikləri qazaxlıların onların əmrlərinə tabe olmamaqlarından, 
özbaşınalıqlarından qəzəblənir, torpaq iddiasını daha israrla irəli sürürdülər. 
Məmməd Koxa savadsız olsa da, çox böyük milli qürura malik idi. Ona görə də 
gürcüləri saya salmırdı. Hətta bir dəfə torpaq iddiası ilə yanına gələn gürcü 
elçilərini qovmuş, vaxtilə Qazağı Gürcüstana ilhaq edən Nadir şahı da söymüşdü. 
Gürcüstan menşevik hökuməti hərbi müdaxiləyə hazırlaşmağa başladı. 
Gürcü zabitləri Tiflisdən və ətraf kəndlərdən gürcülərin əlaltısı olan 
müsəlmanlardan əsgəri hissə düzəldib, qısa təlimdən sonra Ağstafa tərəfdən 
Qazağa hücum etdilər. Şiddətli mübarizə başlandı. Məmməd Koxadan narazı olan 
oğrular, əyrilər də ayağa qalxdı. 1918-ci ilin may ayında olan döyüşlərdə gürcülər 
şəhərin bir sıra mühüm obyektlərini ələ keçirdilər. Axşam qaranlıq çökəndə 
                                                 
53
 Şərur 
54
 Nаdir şаh bеlə bir fərmаnı оnа görə vеrib ki, 1736-cı ildə Мuğаnın Cаvаd şəhərində kеçirdiyi özünü şаhsеçmə 
qurultаyınа qаzахlılаr  gəlməmişdi müəl. 
 

---

Qazağın din xadimi Mirseyid ağa əlində ağ bayraq Məmməd Koxanın qərargahına 
gəldi. Dedi ki, ay Məmməd Koxa, çıx şəhərdən, arada camaat qırılır, görürsən ki, 
bu həna o hənadan deyil. Bədbəxt müsəlman özünü içəridən “yeyir”, qardaş-
qardaşı qırır. Arada gavur barmağı var... İgid Məmməd Koxa bir qədər 
məsləhətdən sonra cavab verdi ki, heç vaxt təslim olmayacağam, amma gecə yarı 
müvəqqəti şəhərdən çıxaram. Ona görə ki, düşmən gülləsini atan 
özümüzünküdür... 
Beləliklə, qubernator Məmməd Koxa mərdi-mərdanə çıxıb getdi. Qazax 
şəhəri isə topun, pulemyotun və satqın adamların köməyi ilə gürcülər tərəfindən 
müvəqqəti alındı. 
MƏMMƏD     KOXANIN     səxavəti: 
1911-ci ildə Sibir sürgünündən qayıdan bir qaraçöplü Qazağa kimi zor-güclə 
gəlib çıxır. O qədər yoxsul imiş ki, evinə gedib çatmaq üçün çibində bir qəpiyi də 
yoxmuş. Bir xeyirxah ona məsləhət görür ki, bu gün bazardı, get ora. Daş salahlı 
Məmməd Koxanı soruş, tap. Pul-para üçün ağız açsan, əl tutan adamdı, kömək 
eləyər. Daş salahlı Məmməd deyə-deyə axtaran qaraçöplüyə Cəbioğlu Məmmədi 
nişan verirlər. 
Cəbioğlu Məmməd şübhəli-şübhəli yuxarıdan-aşağı sürgündən qayıdana 
baxır. Elə zənn edir ki, bazarın lotuları sataşmaq üçün bu yoxsulu onun üstünə 
göndəriblər. Fəqirlə bir neçə kəlmə kəsəndən sonra: 
Oğul, - deyir, - gəlməyinə düz gəlibsən, sənə düz nişan veriblər. Pulum, 
varım boldu. Qapımda yüzə yaxın qızıl yelinli inəyim sağılır, kəhər erkək atlarım 
kişnəşir, subay malımın, qoyun sürümün sayını-hesabını bilmirəm... Amma mənim 
əlim pul verməyə öyrəşməyib, almağa, yığmağa öyrəşib. Mən Cəbioğlu 
Məmmədəm. Pul verən, əl tutan bizim əmizadə koxa Mahmudoğlu Məmməddi, 
pulunun dəlisi odu. Bəri dur, onu göstərim. Odey, xəz kürklü, qarayanız, qara bığlı 
Məmməd Koxadı, iki nəfərlə söhbət edir. Get, pulu ondan istə. 
Qaraçöplü gözləyir ki, Məmməd Koxanın yanındakılar aralanıb getsin, sonra 
yaxınlaşıb sözünü desin. Məmməd Koxa bir az aralıda gəzinən fəqirin ona nəsə 
demək istədiyini hiss edib: 
- Oğul, - deyir, - nəsə sözlü adama oxşayırsan, yaxın gəl görüm kimsən, nə 
istəyin var?  
- Ay ağa, dustaqlıqdan qayıdıram, yol pulum qurtarıb, mənə bir az xərclik 
ver, gedim evə çıxım. 
Məmməd Koxa kürkünün ətəyini geri atıb əlini cibinə salır, bir dəstə pul 
çıxardıb saymadan hamısını ona verir. 
Dustaq özünə bir dəst paltar alıb yola düşür. Bir ay sonra geyimli-gecimli, 
boynu qotazlı erkəklərlə dörd fayton adam Daş Salahlıya gəlib Məmməd Koxanın 
qonağı olurlar. Onlar dustaq qaraçöplünün qohumları idi. Sən demə, sürgündən 
qayıdan qaraçöplü də əsilli-nəsilli ailədən imiş. Bu əsl-nəcabətli ailənin dostluğu 
1920-ci ilə qədər davam edib. 
1912-ci ildə Məmməd baba yeganə oğlu Həmid bəyi Tiflisdəki birinci 
klassik gimnaziyaya oxumağa göndərir. Həmid bəy həmyerlisi Vəli ağa Dilbazi ilə 
birgə təhsil almışdı. Onların 1913-cü ildə birgə çəkilmiş fotoşəkli də yadigar qalıb. 
1918-ci ildə Tiflis gimnaziyasını bitirən Həmid bəy atasının məsləhəti ilə 

---