ŞӘMİsтan nәZİRLİ

azərbaycanlı gənclər üçün Gəncədə yenicə açılmış “hərbiyyə məktəbi”nə qəbul 
olunur. 
1919-cu il mayın beşində həmin məktəbin ilk buraxılışı oldu. Hərb naziri 
Səməd bəy Mehmandarovun 236 nömrəli əmri ilə bir qrup yunker praporşik 
rütbəsilə təltif edildi. Məktəbi birinci dərəcə ilə bitirən Həmid bəy Mahmudova da 
praporşik rütbəsi verildi. Hərbi xidmətini davam etdirmək üçün o, üçüncü Şəki 
süvari alayına göndərildi. 
İyirminci ilin aprelində zabit Həmid bəy Gəncə üsyanında iştirak edir. 
Vətənini yadlardan xilas etmək istəyən Həmid bəyin faciəsi də o gündən başlayır. 
O, Vətənində qaçaq düşür. Başına topladığı zabit dostları ilə Qarayazı, Tatlı 
meşələrində, Avey və Odun dağlarında düşmənə qarşı vuruşur. Şura hökumətinin 
təşkil etdiyi erməni milis dəstəsi onun dəstəsini qarabaqara təqib edir. Həmid bəyə 
görə atası Məmməd Koxa Sibirə sürgün olunur. Nəslin başıpapaqlıları günün-
günortaçağı məhkəməsiz güllələnir. Bir sözlə, 1926-cı ildən başlayaraq, Məmməd 
Koxanın nəslinə kor gözlü bəla gəlir 
 
İDEYA SİLAHDAN GÜCLÜ İDİ 
 
Hər dəfə xeyir-şər məclislərində Həmid bəyin faciəsindən, Məmməd 
Koxanın mərdliyindən danışılanda ürək ağrısı ilə qulaq asır və düşünürdüm ki, nə 
üçün bunlar “xalq düşməni”dirlər. Axı, Vətəni yadlardan qoruyan oğul da düşmən 
olarmı? Suallarıma cavab tapa bilmirdim. Ona görə ki, beş-üç il əvvəl bəzi adamlar 
məclislərdə Məmməd Koxanın qeyrətindən, Həmid bəyin dönməzliyindən danışır, 
söhbətinin yekununda isə “hökumətin düşmənidirlər” deməkdən çəkinmirdilər. 
Onların danışığından belə məlum olurdu ki, bəy, ağa, xan, koxa, qubernator, 
pristav titullu adamların hamısı dövlətin, xalqın düşməni olublar. “Həmid bəy 
musavat zabiti olub” sözlərini partiyaçının, komsomolçunun, hətta kolxoz sədrinin 
iştirfk etdiyi məclisdə demək belə mümkun deyildi. 
Amma tez-tez görüşdüyüm aqsaqqal ziyalılar və hadisələrin şahidi, 
iştirakçısı olan Daş Salahlı sakinləri Əmrahoğlu Mədəd, Əhməd ağa Paşayev, 
Əbdüləzim Həsənov, Zuraboğlu Məcid, Əvəz Avdıoğlu, Rəsul dayı, Seyidoğlu  
Həsən və başqaları Məmməd Koxanın, Həmid bəyin “düşmən” olduqlarını 
tamamilə inkar edirdilər. Fəxrlə deyirdilər ki, kişi kimi yaşayıb, igid kimi də 
öldülər. Xüsusilə, doxsan dörd yaşlı Zuraboğlu Məcidi dinləyəndən sonra 
düşünürdüm ki, Azərbaycan Demokratik hökumətinin zabitlərində ideya silahdan 
da güclü olub. 
- Gürcülərin Qazağı almasının səbəbkarı özümüzünkülər oldu. Qubernator 
Məmməd Koxa az vaxtda Qazaxda tam əmin-amanlıq yaratdı. Qoçuların, 
başıpozuqların əl-ayağını yığışdırdı. Onun sərtliyi, məğrur səsi yaramazların 
hamısını elə bil zərərsizləşdirdi. Ev yaranlar, oğrular yoxa çıxdı. Ona Kosalardan 
Süleyman uşağı, Salahlı bəyləri, Söyünbəyli Söyünağa, Kəsəmənli Hacan, 
Alsöyün, Molla Zal uşağı çox kömək elədilər. Koxa Sınıq körpüyə gözətçi dəstəsi 
qoydu. Bütün Qazax sərhədləri möhkəmləndi. İcevan, Dilican tərəfdən bəd xəyala 
düşən bir erməni başını qaldırıb bəri baxa bilmirdi. Özünə güvənən cavanları 
səfərbər edib sərhəd kəndlərinə göndərdi. 

---

Məmməd Koxanın şərti belə idi: kim Qazağı dağıtmaq xəyalına düşsə, 
əlində oğurluq tutulsa, güllələdəcəm. Özgə cür mümkün də deyildi. 
Başıpozuqların, yetim malı yeyənlərin, ev yaranların və bir neçə bəyin gözü 
bunları götürmədi. Çünki onların atişləməz yollarını Məmməd Koxa bağlamışdı. 
Belə olanda onlar gürcü menşeviklərinə yaltaqlanaraq, torpaq iddiasını irəli atdılar. 
İki polk, top və silahlı əsgər gətirdilər. Bir bəy və bir uçitel Qazağa yiyələnmək 
istədi. 
Bizim kənddən bu döyüşdə gürcülərə qarşı Mahmud Qaragözoğlu, 
Seyidoğlu Mikayıl, Avdı Mahmudoğlu, İlya Osman oğlu, Həmid bəy 
Məmmədoğlu igid kimi vuruşurdular. Mən, İlya Osmanoğlunun dəstəsində 
döyüşürdüm. Yazbaşı, taxılın sünbüllənən vaxtı idi. Gecə Ağstafa çayını keçib 
kəndə gəldik. Həmid bəynən İlya çox fikirli idilər. Sabah kəndə hücum 
gözlənilirdi. Axşam üstü Ürkməzli bozunda, Məhəd bəyin təpəsi deyilən yerdən 
gürcü qoşunu top atəşinə başladı. Əsas hədəf Məmməd Koxanın imarəti idi. 
Tüfənglə qabağını alammadıq, bizim topumuz yox idi. Evdən arvad-uşağı çıxardıq. 
Koxa salahlılı Annax bəyə və Xanoğlu İsmayıl ağaya pənah apardı. Bir para 
nanəciblər evinə basqın eləyib, var-dövlətini dağıtmaq istəyirdi. İsmayıl ağa 
qoymadı. Dedi ki, Koxa yoxdu, onun hörməti-izzəti burdadı. Kim irəli yerisə 
güllələyəcəyəm. Koxanın heç nəyinə toxunmadılar. 
1914-cü ildə Məmməd Koxanın kəndə bulaq çəkdirməyi də çox yaxşı 
yadımdadır. Qazıntı vaxtı bulağın gözündən iri bir qaya çıxdı. Usta dedi ki, bu sal 
qaya çıxarılsa su bütün kəndə bəs eləyər. İki qardaş - Səməd və Əsəd Qurbanoğlu 
daşı çıxartdılar. Məmməd koxa onların hərəsinə bir sağmal inək bağışladı... 
Sonralar Şura hökuməti Məmməd Koxanı incitməkdə çox haqsız iş gördü. 
O, yetimlər atası, elin oğlu, obanın ağsaqqalı idi. İndinin özündə də bizim Daş 
Salahlını Məmməd Koxa kimi igid, xeyirxah kişiyə görə tanıyırlar. 
Doxsan dörd yaşım var, bir ayağım gordadı. Yalan danışa bilməyəcəyəm. 
Koxanın özünə layiq, özü kimi də igid, qorxmaz oğlu vardı. Bu günə qədər Həmid 
kimi əla tüfəng atana, cəld igidə rast gəlməmişəm. O, savadlı bir zabit idi. Yazbaşı 
taxıllıqnan kəndə gələndə Həmid bəylə yanaşı gedirdik. Mənə elə gəlirdi ki, Həmid 
bəyin yerişindən, zəhmindən yer titrəyir... 
 
NAMUSLU DÜŞMƏN 
 
Yazımızın əvvəlində Məmməd Koxa haqqında xalq şairi Mirvarid xanım 
Dilbazidən epiqraf verdiyimiz onun şifahi söhbətindən deyil. Mirvarid xanım da o 
döyüşlərin şahididir. O, həmin hadisələrdən “Namuslu düşmən” adlı xatirə-hekayə 
də yazıb (Bax. M.Dilbazi “Abşeron bağlarında” kitabı, Bakı, 1984-cü il, səh,61). 
Xatirə hekayənin məzmunundan məlum olur ki, hürriyyət vaxtı Məmməd 
Koxa ilə Mirvarid xanımın babası Mustafa ağanın yeniyetmə əmisi oğlanları 
arasında qan davası duşür. Qan düşmənçiliyinin həmişə əleyhinə olan, kəndin 
hörmətli ağsaqqallarından biri Mustafa ağa tündməzac, ehtiraslı cavanları yola 
gətirə bilmir. Hər iki nəsildən ölən və yaralananlar olduğuna görə düşmənçiliyin 
kökü daha da dərinləşir. Musavat dövründə isə Hacı Kərim Sanılı Gürcüstandan 
gətirdiyi qoşunun köməyi ilə Məmməd Koxanın evini top atəşinə tutur. 

---