Onda
atam ölmüşdü, biz babamgildə idik. Top güllələri tez-tez Avey dağa da
gəlib çatır, dağı söküb dağıdırdı.
Belə vəziyyətdə arvad-uşağın ələ keçməməsi və top atəşilə məhv edilməməsi
üçün Məmməd Koxa qohumlarını başına yığıb deyir:
- Namussuz dostdan namuslu düşmən yaxşıdı. Mustafa ağa düşməndir, lakin
namusludur.
Məmməd Koxa arvad-uşağını və evdə qiymətli nə varsa arabalara yüklədir.
Bu hadisə mənim yadımdadır.
Axşam şər qarışmışdı. Bir də gördük qapımızda arabalar dayandı.
Arabalarda al-şal içində qızlar, ahıl arvadlar bər-bəzəkli oturmuşdular. O biri
arabalarda xalı-zili, ev avadanlığı yüklənmişdi.
Əhvalatı gələnlər babama, nənəmə danışıb dedilər:
- Məmməd Koxanın ailəsidi.
Arvad-uşağı hörmətlə qarşılayıb, onları qonaq otağına apardılar. Gətirdikləri
əşyaları da himayə etdilər. Arabaçıları da yedirtdilər.
Dərhal qoyun kəsildi,
samovar buğlandı. Arvadlar ağlaşırdılar, nənəm onları sakit etdi.
Bir neçə gündən sonra ara sakitləşdi, gələnlər ehtiramla yola salındı, keçmiş
kişiləri mən belə xatırlayıram”.
Mirvarid xanımın kiçik xatirə hekayəsində hadisə real verilib. Buna söz
yoxdur. Lakin qoy, anamız Mirvarid xanım bizdən inciməsin,
onun bircə
cümləsinə iradımız var: “Məmməd Koxanın bir sözündən inciyib, özünü təhqir
edilmiş hiss edən Hacı Kərim Sanılı günlərin birində yaxın məsafədən onun evini
top atəşinə tutdurdu”.
Məmməd Koxanın evi Sanılıya dediyi təhqiramiz sözə görə topa tutulmayıb.
Aravuran casuslar Sanılıya demişdilər ki, Qazaxdan çıxan Məmməd Koxa Daş
Salahlıdakı evinə yenidən qoşun yığır. Ona görə də Sanılı Koxanın
evini atəşə
tutdurdu. O vaxtlar sol menşevik partiyasının üzvü Hacı Kərim Sanılı gürcülərin
köməyi ilə Qazaxda qubernator oldu. Amma bu vəzifənin ömrü onun üçün çox
gödək oldu. Ay yarımdan sonra türklər gəldi. Yerli əhalinin tələbi ilə türklər
Sanılını vəzifədən azad edib yenidən Məmməd Koxanı Qazağa qubernator təyin
etdilər.
Gürcülərin birinci hücumunu qubernator Məmməd Koxa 1918-ci ilin
yazında Sınıq körpünün yanında Şıxlı, Salahlı, İncə dərəsinin say-seçmə igidləri ilə
geri oturtdu. Bu döyüşdə İncəli Uzun Allahverənin,
kosalardan Müseyib Məşədi
İbrahim oğlunun, Orta Salahlıdan Mədəd bəy Annax bəy oğlunun, Şıxlıdan Tomtu
oğlu Əmiraslanın, Qara Məşədinin, Qiyas bəy Şıxlinskinin, Körpülüdən Süleyman
ağa Naziroğlunun və başqa igidlərin süvari dəstələri xüsusilə fərqləndilər. İkinci
dəfə dəmir yolu ilə hücuma keçən menşevik zirehli qatarının qabağını Soyuqbulaq
stansiyasında ağac kötükləri ilə kəsib, əsgərləri tərksilah etdilər. Bir nəfərin belə
burnunu qanatmadan geriyə -Tiflisə qaytarırlar. Üç yüz nəfərlik menşevik alayı
Tiflisə tərksilah olunmuş,
üzü qara, gülünc vəziyyətdə qayıdır. Bu, menşevik
hökumətini bərk qəzəbləndirir.
Üçüncü hücumda qoşunun sayı artırılır. Bir neçə xırda çaplı yüngül “Don”
markalı toplar əlavə olunur. Bu dəfə hərbi eşalonu arxadan köməkçi topçu zirehli
qatar da müşayiət edir. Qoşuna daha təcrübəli gürcü menşevik zabitlərinin
komandanlığı tapşırılır. Sanıoğlunu, Tat Əbdüləlini, Kəsəmənli Taharı da onlara
qoşub bərk-bərk tapşırırlar ki, gürcü zabitlərini qoruyun,
gərək onlardan birinin
belə burnu qanamasın. Hərbi eşalon o taydakı Salahlı stansiyasına çatıb dayanır.
Top və pulemyotların lülələrini Kür sahilindəki binələrə tuşlayıb, həyəcanla fit
verirlər. Danışığa gələn nümayəndələr tələb edirlər və şərt qoyurlar ki, on gün
əvvəl eşalonu tərksilah edib aldığınız silahları qaytarın, yoxsa binələri yerlə-yeksan
edəcəyik. Onlar şərtə əməl olunmadığını görüb Ağstafa tərəfdən hücuma
başlayırlar...
İllər keçib, milli qürurlu Məmməd Koxanın ərazi iddiası üçün yanına gələn
gürcü nümayəndələrinə verdiyi sərt cavabı qazaxlılar
hələ də zərb-məsəl kimi
danışırlar.
Məmməd Koxa onlara demişdir:
- Sizin Tiflis menşeviklərinin atının üzəngisini basmağa bizim təhərimiz
yoxdur. Buna qeyrətimiz yol vermir. Biz göstərişi özümüzün Musavat
hökumətimizdən alırıq. Bizə göstərişi Bakıdan və Gəncədən verirlər, Tiflisdən yox.
- Bəs Nadir şahın fərmanı? Ona əməl olunmalıdır...
- Elə bir fərman verməkdə Nadir şah çox böyük qələt eləyib, ata-babası ilə...
Gəlin sizə isnad verim,
Salahlıda Annax bəyi.
Kəsmək ona adət imiş
Hər qonağa bir inəyi.
Gecə-gündüz yığışmayıb
Süfrəsinin bol çörəyi.
Salahlı Məmməd Koxanın,
Əyilməyib nər biləyi.
Əyrilərə şılğam çəkib
Dolaşıb aşkara deyim
55
.
Gec də olsa gəlib çıxan aşkarlıq sübut elədi ki, tarixdə elə faktlar, hadisələr
var ki, onları yazmaq üçün müəyyən müddət gözləmək lazımdır. Dövr, zaman
tarixi faktı təsdiq eləməlidir. Əhvalatlar,
hadisələr olduğu kimi işlənəndə sənədli əsər ölmür, əhəmiyyətini itirmir. Olub
keçmiş hadisələrə bu günün gözü ilə yox, məhz olan vaxtın ab-havası ilə baxmaq
daha yaxşıdır. Quruluş xatirinə onu öz zamanından, dövründən qopardıb şişirtmək,
tənqid və təhrif etmək ən azı insafsızlıqdır.
Dahi Lev Tolstoy nahaqdan yazmırdı ki, mən tarixi faktları qələmə alanda,
xırda təfsilatlara qədər həqiqətə sadiq qalmağı sevirəm.
Bu mənada Mixail Şoloxov
cəsarəti bir çox sənədli əsər yazan yazıçılara nümunə olmalıdır. O, məşhur “Sakit
Don”u yazanda kommunistlər - Stalin və Beriya kimi əcdaha “senzorlar”
hakimiyyətdə ola-ola əsərində bolşevikləri güllələdi. Bu olmuş faktlar müəllifə baş
ağrısı, ağır sarsıntılar qismət elədisə də “Sakit Don” misilsiz tarixi əsər kimi dünya
ədəbi xəzinəsinə daxil oldu.
55
Bənd еl şаiri Qulu çаylının "Dеyim" müхəmməsindəndir.