ŞӘMİsтan nәZİRLİ

“Hacı Kərim Sanılı Gürcüstandan qoşun çəkib” - xəbərinə Məmməd Koxa 
inanmadı. “Balağı açıq müəllim hara, qoşun hara? - deyə güldü. Lakin xəbər 
səhihləşəndə “komurnat”ın fikrindən keçdi ki, Hacı Kərimə yəqin, Ağamalıoğlu 
kömək edib. Bu işdə Əliağa Şıxlinskinin də əli olmamış olmaz... Yoxsa bu 
baldırıaçıq “uçitelə” heç kim etibar edib əsgər verməzdi”. O, müxtəsər məktub 
yazdırıb Sanıoğluna göndərdi. Məktubda yazmışdı ki, Zəyəmdən o üzü sənə 
verirəm. Qazaxdan gözünü çək. Qoşunu qırdırıb özünü gülünc eləmə. Dilicandan 
Mesrop bəy min atlı ilə köməyə gəlib, İrəvandan Xatisov topxana və iki alay qoşun 
göndərib”. 
Bu kiçik epizod mərhum yazıçımız Nəsib Əfəndiyevin “Qızıl quşa atılan 
güllə” sənədli romanındandır. Burda bircə Ağamalıoğlunun menşevik olmağı 
düzdür. Qalanı qeyri-dəqiqdir: - Əliağa Şıxlinski həmin il, həmin vaxtlarda 
Azərbaycanda deyildi. O, Tiflisdə Azərbaycan korpusunu təşkil edirdi. Əgər 
Qazaxda olsaydı da, general Şıxlinski Sanılının tərəfində ola bilməzdi. Ona görə 
ki, onun mənsub olduğu Şıxlinskilər nəsli Məmməd Koxanın tərəfdarı idilər. 
Şəxsən qəza rəisi Cahangir bəy Şıxlinski öz namizədliyini geri götürüb, Məmməd 
Koxanın qubernator olmasını məsləhət bilmişdi. Sanılı ilə döyüşdə də o, Məmməd 
Koxaya yaxından kömək edirdi. İkincisi, Məmməd Koxaya nə Dilicandan Mesrop 
bəy min atlı, nə də İrəvandan Xatisov topxana və iki alay göndərməyib. Belə faktı 
Qazaxda heç bir qoca təsdiq eləmədi. Axı, biz o vaxtlarda da indiki kimi 
ermənilərlə düşmən idik... 
Ədalət naminə demək lazımdır ki, burada müəllifi o qədər də 
günahlandırmağa haqqımız yoxdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, Nəsib Əfəndiyev 
əsərini aşkarlıqdan əsər-əlamət olmayan bir dövrdə yazıb, 1983-cü ildə isə çap 
etdirib. Bu o vaxtlar idi ki, qubernatoru, bəyi, xanı, koxanı müsbət obraz kimi 
vermək qeyri-mümkün idi. 
Əsərdə belə bir cümlə var: “O, (H.Sanıyev - Ş.N.) Məmməd Koxanın 
çapoçularından Qazax mahalını təmizləmək üçün belə qərara gəlmişdi”. İnanıram 
ki, burada da qubernator vəzifəsi, koxa titulu, koxa sözü Məmməd Koxanın başına 
qaxınc olub. Hazırda Qazaxda, Daş Salahlıda yaşayan qocaların heç biri Məmməd 
Koxanın döyüşçülərinin “çapoçular” olduğunu təsdiq etmirlər. Əksinə, onlar 
haqqında el qeyrəti çəkən, torpaq uğrunda vuruşan mərd igidlər kimi danışırlar. 
Torpağını, obasını gavura vermək istəməyən igidlər görəsən niyə “çapoçu” 
olublar? 
Bütün bunlara baxmayaraq, Məmməd Koxa şəxsiyyətinə tənqidi yanaşan 
müəllif onu müsbət obraz, igid el başçısı kimi təsvir etmədən ötüşə bilməyib. 
“Məmməd Koxa əlini çənəsinə dirək verib fikrə getdi. O, qarayanız, hündür-
boy, cüssəli və zəhmli bir adam idi. Əynində gümüş vəznəli çərkəzi çuxa, ayağında 
uzunboğaz çəkmə, başında buxara papaq; həmişə qaşqabaqlı olan Məmməd 
Koxanın iri gözləri indi daha qorxunc görünürdü. Təpədən dırnağa silahlı idi. 
Başını ülgüclə qırxdırmış, qara, qalın bığını yatımına sığallamışdı”. 
Tarix elmləri namizədi, ağsaqqal tədiqatçımız Teymur Miralayev Gəncə-
Qazax qırmızı partizanlarının inqilabdan əvvəlki fəaliyyətindən iki kitabça çap 
etdirib. 1963 və 1970-ci illərdə çap olunan hər iki kitabçada Teymur müəllim xırda 

---

bir epizodu təkrar verib, istehza ilə Məmməd Koxanı “güclü qolçomaq”,  
“istismarçı” adlandırır. 
1916-cı ilin avqust ayında başının dəstəsi ilə Daş Salahlıdan Qazağa gedən 
Məmməd Koxanı əsgərlikdən qaçan Aslan İsgəndəroğlu və Nəbi Əli oğlu 
tikanlıqdan atdıqları güllə ilə yüngül yaralayırlar. Əvəzində Məmməd Koxa ona 
güllə atan Nəbi Əli oğlunu vurub öldürür, Aslan İsgəndəroğlu isə qaçaq düşür. 
Çox maraqlıdır, əsgərlikdən qaçan, vergi verməkdən imtina edən, üstəlik də 
yolunu kəsib ona qəsd etmək istəyən adama Məmməd Koxa bəs nə eləməli idi? 
Müəllifin zorla “qırmızı partizan” adlandırdığı Aslan İsgəndəroğlunu bir il 
keçməmiş - 1917-ci ilin fevralında Salahlı qaçağı Matus öldürdü. Atalar demişkən, 
su çanağı suda sındı. 
Tale məni bir təsadüfdən gözəl maarif xadimi Vəli ağa Dilbazi ilə 1983-cü 
ildə Bakıda görüşdürəndə sevincimin həddi-hüdudu olmadı. Ömrünün son illərini 
yaşayan bu qoca mənim axtardığım adam idi. İlk dəfə Həmid bəyin 1913-cü ildə 
çəkilmiş fotoşəklini də onda gördüm. Üzünü çıxartdırıb özümdə indidə yadigar 
saxlayıram. Hələ o vaxtlar hiss eləmişdim ki, vaxt gələcək, Həmid bəyin faciəsini 
yazmağa imkan düşəcək. Yetmiş il Həmid bəyi “xalq düşməni” zənn edənlərin 
acığına aşkarlığın işığı onun qaranlıq taleyinə gec də olsa şəfəq saçdı. 
Rəhmətlik Vəli ağa Dilbazi gimnaziya illərindən danışanda tez-tez köksünü 
ötürər, iri ala gözlərini üzümə zilləyib sükuta dalardı. O, bəylərə məxsus bığlarını 
fikirli-fikirli qurdaladıqca sanki sözünə, danışdığı əhvalatlara da sığal verirdi. 
- Həmid bəy də yada düşərmiş, nə vaxtsa yazdıqlarını oxuyan olacaqmı? -  
Sinədolusu nəfəs alıb əlavə elədi. Heyif səndən, Həmid bəy. Səksən yaşı 
ötürmüşəm, hələ onun kimi cəsarətli oğul görməmişəm. 
Həmid bəy birinci klassik gimnaziyasında oxuyanda əvvəlki tanışlığımız 
dostluğa çevrildi. Mən üçüncü klassik gimnaziyasında oxuyurdum. İkimiz də 
Mariya Vasilyevna Obolonskayadan fransız və rus dillərində əlavə ev təhsili 
alırdıq. Bu qadın Məmməd Koxanın tanışı idi. O, bizim hər ikimizi gimnaziyaya 
qəbula hazırlaşdırmışdı. Həmid bəy iti zehinli və qoçaq bir cavan idi. Rus və gürcü 
dillərini mükəmməl bilirdi. 
Obolonskayanın çox mahir dərs keçməsi vardı: Zadəgan nəslindən olan bu 
yaraşıqlı qadın sözləri və cümlələri avazla, xüsusi ahənglə tələffüz edərdi. Həmid 
bəy onun bircə deyimindən hər şeyi qavrayıb özününkü edərdi.Mənə isə iki-üç 
dəfə təkrar söylərdi. Bir dəfə heyrətini gizlədə bilməyən Mariya Vasilyevna dedi 
ki, fəxr edirəm, Həmid bəy kimi yetirməm var. Heyif ki, tatardır (Azərbaycanlı -
Ş.N.). Gimnaziyanı qurtarandan sonrakı əzabını indidən duyuram. Bunu başa 
düşməyəcəklər. Həmid bəy də od olub özünü yandıracaq. Onda böyük 
şəxsiyyətlərə məxsus inadkarlıq görürəm. 
 Həmid bəy o vaxt söhbətlərində tez-tez Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun, 
Firudin bəy Köçərlinin, Məmmədağa Vəkilovun, İbrahim ağa Vəkilovun, İsa bəy 
Abakarovun adını çəkər, onlarla görüşlərindən danışardı. Heç vaxt hakimiyyətə 
inanma, o fahişə qadın timsallı bir məxluqdur - deyərdi - elə ki, dediyini eləmədin 
boz üzünü göstərəcək. Ayağı çarıqlı kəndlinin etibarı daha çoxdu, nəinki, xrom 
çəkməli qrafın, knyazın, dövlət məmurunun... 

---