1920-ci il mayın 22-dən 30-dək olan Gəncə qiyamında
Həmid bəy Musavat
zabiti kimi iştirak etmişdi. Qiyam iştirakçılarının çoxusu rus və erməni terrorunun
təzyiqindən qorunmaq üçün xaricə getdi. Həmid bəy isə Qazağa gəldi. Çox
keçmədi, onu həbs edib Bakıya apardılar. Bir ay keçmədi qayıdıb gəldi...
KİM OLSA DA, QONAQDI...
1919-cu ilin sentyabrında bolşevik Əliheydər Qarayev qəzada kəndli
qurultayı keçirmək üçün Qazağa gəlir. Meydanda çıxış edib deyir ki, möhtərəm
kəndlilər, xəbəriniz varmı, Rusiyada fəhlə-kəndli qardaşlarımız inqilab edib,
mülkədarın torpağını, sahibkarın zavod, fabriklərini özlərinki eləyiblər?
Yerlərdən:
- Bəli,
xəbərimiz var - deyə, cavab verirlər.
- Bəs onda siz kimi gözləyirsiniz, kim gəlib varlıların əlindən torpağı alıb
sizə verəcək? deyir.
Bu, bir para Qazax ağa və bəylərinin qəzəbinə səbəb olur. Onu kürsüdə çıxış
edərkən vurmaq istəyirlər, amma nədənsə ehtiyat eləyirlər. Onsuz da bu bolşevik
Qarayev gecə qatarına minmək üçün Ağstafaya gedəcək, yolda qətlə yetirərik
deyirlər.
Bunu Məmməd Koxa eşidir. “Kim də olsa, qonaqdı, onu öldürmək obanın
adına ləkə gətirər”, - deyə, etiraz edir. Bir neçə etibarlı adamla
bolşevik Qarayevi
Tovuza göndərir. - Aparın, çıxardın, bizim obadan o tərəflərdə başına nə gəlir-
gəlsin, amma bizim eldə qonaq qanı axıdılmasın. Həmid bəy Gəncə qiyamına görə
həbs olunanda yeri dara düşən Məmməd Koxa ona əl boyda bir kağız göndərir. Bu
yaxşılığı unutmayan Əliheydər Qarayev Həmid bəyi həbsdən azad elətdirir.
Qarayev rəsmi kağız da göndərmişdi ki, ona Qazax qəza hərbi komissarlığında iş
verin. Mən də o vaxt hərbi komissarlıqda işləyirdim. Birgə işlədik. Həmid bəy
bütün günü Qızıl Ordudan nifrətlə danışardı. - Bu - deyərdi, - Qızıl yox, qəlp
ordudur, talançı ordudur, qan tökən, istilaçı ordudur.
Mən özüm şahidəm, Samur
çayını keçəndən sonra XI Qızıl Ordu bizim xalqın başına nə müsibətlər açdı.
Dinəni yerində güllələdi. “Qalib qızıl ordu” Bakını alandan sonra bir həftə
talançılıqla məşğul oldu. Evlərə girib ana və bacılarımızın qulağından sırğanı,
barmağından üzüyünü zorla çıxardır.
Həmid bəy Şura hökumətinə zərrəcə inam gətirmirdi. Mən yeni quruluşu
tərifləyib, müdafiə edəndə sərt-sərt üzümə baxıb deyərdi:
- Yaxşı, sən Allah, bəsdi, az təriflə, görünən dağın dibi yaxındır. Sənin də
başını bişirib yeyəcəklər.
Amma Vəli ağa, mən Şura adlı hökumət tanımıram, ona
da qulluq etməyəcəyəm. Mən bir hökumət tanıyırdım, ona da az-çox zabit kimi
qulluq etmişəm. O da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti idi.
İyirmi gün keçmədi, ipə-sapa yatmayan Həmid bəy yoxa çıxdı. Sorağı
Qarayazı meşəsindən, Ceyrançöldən gəldi. Sonralar iki dəfə tutdular. Birində
Şəkərin qalasından, o birində isə Bakıdan qaçdı. Bakı qalasını bilmirəm, amma
Şəkərin qalasından qaçmaq hər oğulun işi deyildi. Bu sərt rejimli qaladan
indiyədək cəmisi üç dustaq qaça bilib: 1914-cü ildə Orta Salahlı kəndinin sakini
Cahangir
Kərim oğlu, 1920-ci ildə Kosalar kəndindən Müseyib Məşədi İbrahim
oğlu. Həmid bəy sonuncu oldu...
MƏZƏM ƏHVALATI, OPERASİYA İLLƏRİ
1926-cı ildə təqib olunan Məmməd Koxa qardaşı Avdını və Hasanı da
götürüb Türkiyəyə pənah aparır. Koxa hiss eləmişdi ki, güclü tufan gözlənilir.
“Operasiya əməliyyatı” Qazağa və onun kəndlərinə də ayaq açmışdı. Nəsli bəy
olanların, şuralaşmadan qabaq yüksək vəzifə daşıyanların, çar və musavat
ordusunda qulluq edənlərin “səsi alınır”, var-dövləti talan olunurdu. Gecənin bir
vaxtı yerli milislərin köməyi ilə Qızıl Ordu əsgərləri kəndi mühasirəyə alır, zərrəcə
şübhələndiyi adamları bir yerə toplayıb xəncəri,
tüfəngi təhvil verməyi tələb
edirdilər. Bəzilərini “troykanın” aktı ilə kənddə güllələyirdilər. Nə məhkəmə, nə də
prokuror sorğu-sualına ehtiyac qalmırdı. Aslanbəylidə Nəcəfoğlu Mahmudu,
Kosalarda Nəbi və Müseyib Məşədi İbrahim oğlunu, Poyluda Hacan
Əbdülkərimoğlunu, Salahlı, Əskipara, Çaylı, Allout kəndlərində “troyka” çox belə
günahsızları güllələdi. Onların ailələrini Qazaxıstana və Sibirə sürgün elədi.
1929-cu ildə Türkiyədən qayıdan Məmməd Koxa da belə bir odun-alovun
içinə düşdü.
Məmməd Koxanın qardaşı oğlu Əvəz Mahmudov:
Doğru
deyib atalar, uşağın yadından heç nə çıxmaz. Onda on altı yaşım
vardı. O faciəli günlər yadımda apaydın qalıb.
1931-ci il fevralın birində şiş papaqlı əsgərlər səhər tezdən kəndimizi
mühasirəyə aldılar. Ev-ev gəzib silahları yığdılar. Camaatı kənd meydanına
topladılar. Atamı axtardılar, tapmadılar. O, çöldə, kolxozun pambıq yerində
işləyirdi. Atlı əsgərlər çaparaq gedib onu atdöşü meydana gətirdilər. Camaatın
arasından dörd nəfəri - atam Avdını, Nəziroğlu Abdullanı, Hacırəhimağa
Miralayevi və Alı ağa Vəli ağa oğlu Halaybəyovu ayırdılar. Məmməd Koxanın
tikdirdiyi məktəbin divarına qasnadılar.
Komandirləri dedi ki, Koxanın qardaşı Avdı bunları başına yığıb hökumət
əleyhinə danışdığına görə “xalq düşməni” kimi güllələnirlər.
Atam bircə bunu dedi ki, ay camaat, haqsızlırın, yalanın özünüz şahidisiniz.
Sizdən
bircə təvəqqim var, axirət haqqımı halal eləyin.
Mən dözə bilməyib atamın əl-ayağına düşdüm. İri gövdəli bir soldat məni
caynağına alıb qırağa elə atdı ki, ağrıların yeri indi də gizildəyir.
Onda əmim Məmməd Koxanı Sibirə sürgün eləmişdilər. Nəslimizin faciəsi
bununla qurtarmadı. 1932-ci ildə əmim Mehdi ağanın iki oğlunu - Hüseyni və
Əsədi günün-günorta çağı Qazaxda məhkəməsiz güllələdilər. Oruc əmimin oğlu
Mahmudu, Koxanın qızı Badını, kürəkəni İlyası, bacısı oğlu Qara Vəlini, əmim
Mehdi ağanı ailəlikcə sürgün elədilər. 1941-ci ildə növbə mənə çatdı.
Səbəbi də bu
oldu ki, əmin Məmməd Koxa Qazax qubernatoru olub, atan “xalq düşməni” kimi
güllələnib. Mən 1947-ci ildə sürgündən qayıtdım. Amma əmim Mehdi ağanın
ailəsindən bir nəfər belə qayıtmadı.
Yadımdadır, 1929-cu ildə sürgün edilən əmim Məmməd Koxa 1933-cü ildə
gəldi. Şux yerişli, dolu bədənli Məmməd Koxadan heç bir nişanə qalmamışdı. Kişi