ŞӘMİsтan nәZİRLİ

bərk qocalmışdı, dərd onu içəridən yemişdi. Vaxtilə xrom çəkmə, gümüş vəznəli 
çərkəzi çuxa geyinən cüssəli əmim indi daş kimi ağır kerzi sapoqda, nimdaş 
sırıqlıda camaat içinə çıxmağa utanırdı. Nəslinin darmadağın olduğunu görüb lap 
bihuş olmuşdu. Durub-oturub ağlaya-ağlaya Həmid deyirdi. Qocalar onu 
inandırmağa çalışırdılar ki, Həmid sağ-salamatdı, Türkiyədə yaşayır. O isə 
inanmırdı: 
Siz yalan deyirsiniz, - Həmid sağ olsaydı, qardaşım Avdını güllələməzdilər, 
- deyirdi. 
1933-cü ilin payızında huşunu tamam itirdi, ürəyi partlayıb öldü. 
Əvəz əmi, dedim, necə olub ki, sürgündən Məmməd Koxanı vaxtından əvvəl 
buraxıblar? 
Bunun da səbəbi var, oğul, yenə Məmməd Koxanın səxavəti, vaxtilə elədiyi 
yaxşılığı, halal tikəsi orda da ovsanata keçib. Əmim özü danışırdı ki, sürgün yerinə 
çatan günün səhərisi hamını cərgəyə düzüblər. Qalabəyi polkovnik onlarla tanış 
olmağa gəlir. Bir-bir hamıya baxa-baxa keçəndə əmimin qarşısında ayaq saxlayır. 
Ona diqqətlə baxıb yanındakı yavərinə: 
Bu kişini mənim kabinetimə apar, deyə əmr edir. 
Əmim qorxuya düşür. Polkovnik gələnə qədər ürəyini yeyə-yeyə onun 
kabinetində oturub gözləyir. Bir azdan içəri girən polkovnik: 
Koxa, sən hara, bura hara, bu nə ağır səfərdir? 
Əmim çaşıb qalır. Matı-mutu qurumuş halda polkovnikə baxır, amma bir şey 
anlaya bilmir. 
Polkovnik gülümsünüb: 
- Deyəsən məni tanımadın, yaddaşını bir yoxla, - deyib tanışlıq verir - 1915-
ci ildə Tiflisdə mənə elədiyin yaxşılığı nə tez unutdun? Biz səninlə duz-çörək 
kəsmişik. Səhərə qədər davam edən  məclisin   haqq-hesabını  da  sən verdin, 
dostları nə tez unutdun, Məmməd Koxa? 
- Məndə indi dost tanımağa hal qalmayıb. 
- Fikir eləmə, müdrik bir Azərbaycan məsəlində deyilir ki, igidin başı qalda 
gərək. Tale bizi gör harda görüşdürdü. Hər halda xətrinə dəymərik, nə qədər mən 
burdayam, hörmətini saxlayacağam. Çalışarıq sağ-salamat qayıdasan. 
Xeyirxah polkovnik, əmim Məmməd Koxanı mətbəxdə baş aşbaz təyin edir. 
Bir gününü üç gün yazıb, dörd ildən sonra onu buraxdırır. Əmim Kazan şəhərinə 
gəlib çıxır, biletini alıb stansiyada qatar gözləyirmiş. Burda bir nəfər ağlaya-ağlaya 
dilənçilik edirmiş, canıyanan əmim onu yanında oturdub pul-para verir. Dilənən 
deyir ki, dustağam, buraxılmışam, pulum yoxdu ki, bilet alıb evimə gedəm. 
Əmimin yazığı gəlir, ona da bilet alır, birgə yola düşürlər. Yol boyu əmim buna öz 
faciəsini, polkovnikin ona yaxşılırını, sürgündən də pullu-paralı sağ-salamat 
qayıtdığını açıb danışır.Üç sutka yol gəlirlər.  Gecə su üstünə çıxan əmim qayıdıb 
görür ki, nə bilet aldığı yol yoldaşı var, nə də özünün çamadanları. Namərd, 
əmimin nəyi varsa, oğurlayıb aradan çıxır. Əmim bu əhvalatı danışanda bərk 
sarsıntı keçirərdi, yana-yana: “Niyə insanlar korlandı, - deyərdi. İyirminci ildə var-
dövlətimi, mal-qaramı Şura hökuməti alanda heç belə sarsılmadım”. 
“Troyka”nın dalınca “Məzəm iclası” başlandı. Qəfil iki nəfər Məzəm 
kəndində peyda oldu. Özlərini Bakıdan ezam olunmuş türk nümayəndələri kimi 

---

təqdim etdilər. Məzəmdə oturub təbliğata başladılar ki, yaxın vaxtlarda Türkiyə ilə 
müharibə olacaq. Müharibədə Türkiyə qalib gələcək, Azərbaycanı gavur dövlətinin 
caynağından xilas edəcək. Kəndlərə təbliğatçılar göndərirdilər ki, kim hansı silahı 
almaq istəyir, üzərinə hansı vəzifəni götürürsə “Məzəm iclası”nın üzvü olsun. 
Xoşbəxtlikdən iclasın üzvlüyünə yazılan olmadı. Az sonra məlum oldu ki, 
bu, şura hökumətinin sınaq təbliğatı imiş. Şura hökuməti bilmək istəyirmiş ki, 
Türkiyəyə rəğbət bəsləyənlər kimlərdir. Ezam olunanlar da, Bakıdan yox, 
Yerevandan gəlmə, vaxtilə Türkiyədə yaşamış erməni daşnaklarıdır. 
“Məzəm iclası”nın üstünü açan iki erməni qaçağı oldu. Daş Salahlı 
qaçaqlarına sığınan qaçaq Vanoy və Hampoy God kəndində şəxsi düşmənlərini 
öldürüb qaçaq düşmüşdülər. Müsəlmanlara tələ quran da onların qan düşmənləri 
imiş. 
  
HƏMİD BƏYİN ÖLÜMÜ 
 
Şura hökuməti qurulandan sonra Həmid bəy  
ona tabe olmaq istəmədi. Dövlət orqanlarının  
heç bir təklifini qəbul etmədi. Heç kəsə toxunmur,  
qabaq kəsib soyğunçuluq da etmirdi. O, yalnız ona  
hucum edən erməni milis dəstəsinə və ona  
toxunanlara qarşı vuruşurdu. 
 
Əhməd ağa PAŞAYEV. 
 
Yeni gələn şura hökuməti Azərbaycan Demokratik hökumətinin əsgər və 
zabitləri ilə çox amansız rəftar elədi. Bakıya girən “azadlıq” ordusu Milli Ordunun 
12 generalını, 48 zabitini və çoxlu sayda əsgərini 1920-ci il mayın 25-də 
məhkəməsiz güllələtdi. 600-ə qədər zabiti olan Azərbaycan ordusunu bolşevik 
istilası pərən-pərən saldı. Onların əksəriyyəti İrana, Türkiyəyə, Almaniya və 
Fransaya qaçmağa məcbur oldu. İmkan tapıb qaça bilməyənləri Sibirə, Qazaxıstana 
və Solovetsk adalarına sürgün elədilər. 
1920-ci ildə polkovnik Rüstəm ağa Şıxlinski günahsız güllələnəndə Həmid 
bəy şura hökumətinə inamını tamam itirdi. O, İrana keçdi. Diviziya komandiri, 
general-mayor Cavad bəy Şıxlinski ilə görüşdü. Cavad bəydən öyrəndi ki, atası  
Məmməd  Koxa Türkiyənin Sarıqamış mahalındadır. Atasının yanına gəlib xeyli 
birgə yaşadılar. Bu vaxt Sovet hökuməti ölkədən qaçanların bağışlanması və əfv 
olunması haqqında fərman  verdi. Bu fərman Vətənə qayıtmaq həsrətilə üzülən 
Məmməd Koxanın  ürəyincə oldu. Amma oğlu Həmid  bəy qayıtmağa razılıq 
vermədi. 
- Ata, - dedi, - sən koxa da olmusan, general-qubernator da, amma nəsli-
nəcabətinlə rəiyyətsən. Qayıdıb kənddə əkin-biçininlə məşğul olsan, bəlkə də şura 
hökuməti sənə dəyib-toxunmaz. Unutma ki, mən musavat zabitiyəm, dövlətə, yeni 
hökumətə qarşı qiyamçı olmuşam. Yeni hökumət mənə Gəncə qiyamında 
elədiklərimi bağışlamaz. Bir də bu fərmandakı əfv olunmaya heç inanmıram. 
Səncə, bu, sənin, mənim kimisini çağırıb yenidən tora salmaq deyilmi? Gedin, 

---