abadlaşdırır. Öz xərcilə Avey dağının ətəyindən həmin bulağı kəndə çəkdirir.
Daşsalahlılar indi bu bulağın suyundan içirlər. Məmməd baba bulağın açılışına
məşhur el aşığı Əsəd Rzayevi dəvət edib. Üç gün, üç gecə keçən bu şənlikdə aşıq
Əsəd Daş Salahlı igidlərinin vəsfini “Deyim” müxəmməsində saza-sözə çəkib.
Daşsalahlı Məmməd Koxa,
Gəl səni mərdanə deyim.
Eşidibdi hər qubernat,
Əvvəl İrəvana deyim.
Gizlətməyim bu vəsfini
Şəril-Naxçıvana deyim.
Kəmərini qurşamağı
O şahi-mərdanə deyim!
Mən gəzmişəm hər şəhəri,
Həmid kimi çayçı hanı?
Kofe ilə şirin çayı,
Laləzardı istəkanı.
Turşu xiyar, dolma, kabab.
Olmadı hesabı-sanı.
Əkülənin düyüsündən
Yetim-yesir oldu qani.
Əlli baş erkək toğlu da,
Kəsildi Yan-yana deyim.
Səd-afərin, molla Adgözəl
Saatda min paket yazar.
Kalamın Allah bəyənib,
Qələminə verib bazar.
Müsəlmanlıqla xaçpərəst
Adam gəlir xəbər-xəbər.
Doqquz rəngli fayton gəldi
Məhlə oldu çarşı-bazar.
Gəncədən də bir xan gəldi,
Açdı dəftərxana deyim.
Səhər bulaq görüşünə
Gəncədən bir xan yeridi.
Məmməd Koxa şölə saldı,
İlyanın cavan yeridi.
Mustafa bəy inək kəsdi,
Qoç, toğlu qurban yeridi.
Nar dəsmalı tucun-tucun.
Dərdimə dərman yeridi.
Aşırlının bu hörmətin,
Yeddi Dağıstana deyim.
Aralığa səf çəkilir
Ortalığa baqi gəlir.
Hər tərəfdən adlı bəylər,
Gəncədən də Nağı gəlir.
Alqış deyir yetim-yesir.
Abdının yığnağı gəlir
Mirzə Səməd cavanlıqda
Bu dünyaya baqi gəlir.
Atlıları atdan düşür,
Gündə yüz qonağı gəlir.
Aşıq Əsəd şövq eyləyib
Gəlib xoş meydana, deyim.
Fikir verirsinizmi, şerdə Məmməd koxa necə də böyük ilhamla təriflənir.
Ağsaqqalların dediyinə görə, igid Məmməd koxa həqiqətən tərifə layiq kişi olub.
Bunu eldə, obada danışılan əhvalatlar da təsdiq edir.
1914-16-cı illərdə, hürriyyət vaxtında vəziyyət elə indiki kimi imiş,
anarxiya, başıpozuqluluq da baş alıb gedirmiş.
Qazax və onun kəndlərini
özünəməxsus qoçularımız dağıdırmışlar. El-obanın başbilənləri, qeyrətli oğulları
məsləhətə, məşvərətə yığışırlar. Polkovnik Cahangir bəy Şıxlinskinin təkidi ilə
Məmməd koxanı qubernator seçirlər.
Gecəni-gündüzə qatan Məmməd koxa əmin-amanlığı qoruyur, cəzaları özü
təyin edirdi. Prokuror da, məhkəmə də özü olur. Quldurluq edənlərin gözünü
qorxutmaq üçün bir nəfəri soyğunçuluq üstündə qulağından teleqraf dirəyinə
mıxlatdırmışdı.
Qubernator Məmməd koxa Dilican və İcevandan torpaq iddiası ilə bəri
boylanan erməni daşnaklarının burnunu
ovub geri elə oturdur ki, düşmənlərimiz bir
müddət belə xam xəyala düşə bilmirlər.
Haqq sözündə dönməz olduğuna görə onu el arasında “Boz Məmməd”,
xeyir-şər məclislərində kasıba əl tutduğuna görə qeyrətli kişi, “çörəkli kişi” kimi
müdrik qocalarımız bu gün də tez-tez yad edirlər.
Xalq şairi Mirvarid xanım Dilbazi “Namuslu düşmən” adlı xatirə-
hekayəsində Məmməd koxanın dəyanətindən, kişiliyindən iftixarla söhbət açır. O
yazır ki, Daşsalahlı kəndində uzun illər koxalıq etmiş çox müdrik, nüfuzlu bir şəxs
vardı. Onun adına Məmməd koxa deyərdilər.
Vaxtilə Qazaxda pristav olmuş Həsənəli bəy Əsgərxanov da “Gördüm”
şerində onu çörəkli kişi kimi yad edir:
Qiymət qoyaq aca, toxa,
Alardı hədəfə, oxa.
Daşsalahlı Məmməd koxa,
Səni açıq bazar gördüm.
Qırx ilə yaxın Daşsalahlıda kənd koxası olan Məmməd baba doğma kəndinin
xoş güzəranı üçün az iş görməyib. Ötən əsrin sonlarında Tiflisə, Qoriyə gedib
Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə, Qori seminariyasının
Azərbaycan şöbəsinin müdiri Aleksey Osipoviç Çernyayevski və məşhur
ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərli ilə görüşüb öz xərcinə kənddə səkkiz otaqlı
ibtidai məktəb açıb.
Aşıq Əsəd müxəmməsində “Həmid kimi çayçı hanı?” - deyə xatırlanan şəxs
əslində çayçı deyil, Məmməd koxanın yeganə oğlu Həmid bəydir. O vaxtlar
Tiflisdəki birinci klassik gimnaziyasında oxuyurdu. 1918-ci ildə Tiflis
gimnaziyasını bitirən Həmid bəy atasının arzusu ilə Gəncədə yenicə açılan
hərbiyyə məktəbinə qəbul olunur.
İyirminci ilin aprelində bolşevik daşnak istilaçılarına qarşı Gəncə üsyanında
fəal iştirak edən Həmid bəy yeni gələn şura hökumətinə boyun əymir. O, Avey və
Odun dağlarında, Qarayazı və Tatlı meşələrində bolşeviklərə qarşı vuruşur...
Sovet hökuməti otuzuncu illərdə sürgünə göndərilən Məmməd koxanın cah-
cəlalını dağıtdı. Qardaşı Avdını, qardaşı oğlu
Hüseyni və Əsədi, oğlu Həmid bəyi
güllələdi, qardaşı Mehdi ağanı, qızı Badını, bacısı oğlu Vəlini ailəsi ilə sürgün
elədi.
1933-cü ildə sürgündən qayıdan Məmməd koxa yeganə oğlunun
güllələndiyinə, qohum-əqrəbasının sürgün olunduğuna dözə bilmədi. Huşunu itirdi,
az sonra ürək partlamasından vəfat etdi.
Məmməd koxanın qohumu aşıq Bəhram otuzuncu illərdə bu faciələrin şahidi
olmuşdu.
Necə olursa, əllinci illərdə bir məclisdə Bəhram əminin “saqqızını
oğurlayıb” belə bir söz oxudurlar.
Duman gəldi, dağ başını bürüdü,
Sarı gavur yurdumuza yürüdü.
Neçə canlar çekalarda çürüdü,
Bəs mən ağlamayım, kimlər ağlasın?
Bundan sonra Bəhram əmini get-gələ salırlar. Milis, raykom, DTK sorğuları
başlanır. Anası namaz üstə olan aşıq Bəhramın bəxtinə təsadüfən Səməd Vurğun
gəlib Qazağa çıxır. “Bəhramın nə günahı varsa, mənim adıma yazın. Sənətkar
ağrısını sənətkar çəkər” - deyib onu orqanın laxa ağzından xilas edir.
Avqust 1992-ci il
AŞIQ İBRAHİMİN
“KÖRPÜLÜ ƏHVALATI”
Ağlım kəsəndən, dilim söz tutandan bir əhvalat eşitmişəm. Eşitmişəm,
dinləmişəm deyəndə ki, bu hadisə bizim kənddə olub. Toyda, yasda,
hətta beş-on
adam bir yerə yığışıb aşıqdan söhbət açanda da bu əhvalatı danışırlar. Ən çox da
toy şənliklərində. Qazax, Tovuz, Borçalı aşıqlarından eləsi yoxdur ki, bu əhvalatı
