eyş-işrətdə olub gecə də qayıdarmış. Fətəli şaha çatdırırlar ki,
rus səfiri müsəlman
qadını ilə əxlaqsızlıq edir. Şah qəzəblənir və Qriboyedova bildirir ki, belə şeylər
eləməsin, yoxsa müsəlman şəriətinin qanunu ilə din xadimləri onu daş-qalaq
edərlər. Ambarsum “hekayətində” həm də yazır ki, guya eyş-işrətə gələn həmin
qadın gürcü idi, o, Tiflisə qayıtmaq üçün vəziri-muxtardan icazə almağa gəlirdi.
Ermənilərin günahını və çirkin əməllərini ört-basdır etmək üçün Ambarsum
“gürcü qadını” məsələsini uydurmuşdu. Bütün rus tədqiqatçıları Ambarsumun
“hekayətini” inkar edirlər və onun büsbütün uydurma olduğunu yazırlar.
Vəziri-muxtar Aleksandr Qriboyedov isə ölümünü İranda tapacağını bu
vəzifəyə təyin olunan gün hələ Peterburqda ikən hiss eləmişdi. O,
bu vəzifədən
yaxa qurtarmağa çalışırdısa da, mümkün olmurdu. “Çarın bütün iltifatlarından
sonra təzə bir bəhanə ilə boyun qaçırmaq mənim tərəfimdən nankorluq olardı.
Mənim rütbəmdə məni səlahiyyətli səfir təyin etməyin özünü də mən iltifat hesab
etməliyəm. Lakin hiss edirəm ki, İrandan sağ qayıtmayacağam”.
Qriboyedovun məktub və yol qeydlərini oxuyanda məlum olur ki, ölümün
qara fikirləri ondan əl çəkməmişdir. İranda müstəmləkəçilik siyasəti yeridən,
Azərbaycan torpağını parçalayan səfir Qriboyedovun özü yaxşı dərk edirdi ki, az
vaxtda siyasətin qurbanı olacaq. O, ikinci dəfə İrana qayıtmaqla
özünü odun və
təhlükənin içinə atırdı.
Aprelin iyirmi beşində - imperator fərman verən gün, axşam dostu Andrey
Candrın yanına gələn Qriboyedov söhbət zamanı demişdi: “Salamat qal, dostum
Andrey. Mən İrana vəziri-muxtar təyin olunmuşam. Biz bir daha görüşməyəcəyik”.
Yolüstü Moskvada dayanan Qriboyedov dostu Stepan Beqiçevlə görüşüb.
Beqiçev yazır ki, mənim yanımda olanda çox qaş-qabaqlı idi. - Niyə kefsizsən? -
dedim. O isə mənim əlimdən tutub dərin bir kədərlə dedi: “Salamat qal, qardaşım
Stepan, səninlə bir daha çətin görüşək. ...Görərsən, mən salamat yaxa qurtara
bilməyəcəyəm, mənim başımın üstündə Küxelbeker mühitinin ağır dumanları
gəzir...”
Hətta böyük şair Aleksandr Puşkinlə Qriboyedov arasında da belə
xoşagəlməz bir söhbət olub: “Mən Qriboyedovla keçən il Peterburqda, İrana
getməzdən qabaq görüşmüşdüm. O,
mükəddər idi, ürəyinə nəsə dammışdı. Mən
ona təsəlli vermək istədim, o, mənə dedi ki, siz hələ bu adamları /
iranlıları - Ş.N./
tanımırsınız, görərsiniz, axırı qanla qurtaracaq”.
Ölümünü sövq-təbii duyan Qriboyedov Ksenofont Polevoda söhbətində
demişdir: Yenidən İrana getmək məni həddindən artıq kədərləndirir. Mən oradakı
köhnə tanışları, xüsusilə şahın kürəkəni, sədrəzəm Allahyar xanı görmək
istəməzdim”.
Türkmənçay Müqaviləsindən sonra Allahyar xanın ruslara, xüsusilə
Qriboyedova ölçüyə gəlməz nifrəti vardı. O, İrana
yola düşəndəTəbrizdəki
Britaniya səfirliyinin katibi, kapitan Con Kempelə də görüşmüşdü. Kempel
Qriboyedova çox dəqiq xəbərdarlıq edərək demişdi: “Özünüzü qoruyun,
müsəlmanlar Türkmənçay Müqaviləsini sizə bağışlamayacaqlar”.
Qriboyedovun müasiri, məşhur şərqşünas Adolf Berce açıq-aydın yazır ki,
vəziri-muxtar erməni Yakov Markaryanı və bəzi erməniləri himayəsi altına
almaqla şahı və bütün saray əyanlarını öz əleyhinə qaldırdı. Özünün də faciəli
ölümünə səbəbkar oldu.
Bu hadisədən sonra Qriboyedov faciəsindən onlarla elmi, publisistik və bədii
əsərlər yazılıb. Birtərəfli yazılan bu əsərlərdə həmişə İranın saray əyanları,
Azərbaycan əhalisi, xüsusilə, Qacar nəsli günahlandırılıb. Yüz iyirmi altı il
keçəndən sonra Lyudmila Nazarova da “Qriboyedov” kitabında
bu ənənəyə sadiq
qalıb.O, şəxsiyyəti məlum olmayan knyaz Süleyman xan/ -
Ş.N./Melikovun şifahi
söhbətinə əsaslanaraq yazır:
“...Rus Səfirliyinin bütün heyətindən yalnız bir nəfər - birinci katib Maltsev
sağ qalmışdı.
Qriboyedovun faciəli ölümünün səbəbləri haqqında məlumat, baş vermiş
hadisələrdə Qriboyedovun özünü günahkar kimi qələmə verməyə çalışan
Maltsevin yalan ifadələrinə əsasən hazırlanmışdı. Bu, təkcə təhlükə anlarında səfiri
satqıncasına tərk etmiş səfirliyin birinci katibini deyil, həm də “xalqlararası
münasibətlər tarixində tam siyasi və görünməmiş terror aktı”nın üstünü örtməyə
çalışan fars kübarlarını qane edirdi. Hadisələrin əsl mənasını təhrif edən Maltsevin
ifadələri əsasən çar hökuməti tərəfindən də qəbul edilmişdi. Türkiyə ilə gedən ağır
müharibənin davam etdiyi bir vaxtda imperator I Nikolay İran
ilə yeni müharibə
başlamağa qorxdu, cəsarət etmədi”.
Sual olunur, Lyudmila Nazarova hansı mənbəyə əsaslanıb hadisənin şahidi
olan Maltsevi yalançı və fərari adlandırırdı? Əlbəttə, səfirlikdə işləməyən öz
dindaşı - milliyyətcə erməni olan S.Məlikova.
Qriboyedovun erməni tədqiqatçısı Boris Balayan isə “Şah” almazı üstündə
qan” monoqrafiyasında bu işlə əlaqədar qacarlar sülaləsini günahlandırır. Onun
fikrincə, Qriboyedovu qacarlar sülaləsi ona görə qətlə yetirdilər ki, o, Şərqi
Ermənistanı Rusiyaya birləşdirməyə çalışırdı.
Bu da “Böyük Ermənistan” yaratmaq iddiasının qara bir səhifəsi...
* * *
Oğlu şahzadə Abbas Mirzəyə Tiflisdə ermənilərin sui-qəsd edəcəklərindən
ehtiyatlanan Fətəli şah rus imperatoruna hədiyyəni aparmağı nəvəsi Xosrov
Mirzəyə tapşırdı. Kişilərə məxsus məftunedici gözəlliyə malik olan şahzadə
Xosrov Mirzə vəliəhd Abbas Mirzənin kəniz arvadından idi. İyirmi üç yaşlı
Xosrov Mirzəni şah qeyri-qanuni övlad hesab edirdi. Şahın fikrincə, Tehrandan
Peterburqa kimi bu uzun məsafədə onun başına fəlakət gəlsə da, qacarlar nəsli heç
nə itirməyəcəkdi. Ona görə ki, Xosrov Mirzənin qanında rəiyyət qatışığı vardı.
1829-cu il aprelin sonunda Tehrandan yola düşərkən şahzadə Xosrov
Mirzənin qırx nəfərlik heyəti mayın 15-də Tiflisə çatdı. Heyətin tərkibi sarayın
say-seçmə adamlarından ibarət idi: şair Fazil xan Şeyda,
tarixçi Mirzə Mustafa xan
Əfşar, mülki müşavir, tərcüməçi Mirzə Məsud Əmire-Nizam, şahzadənin şəxsi
müşayiətçisi Ehtəşəm, sarayda yüksək mənsəb sahibi olan Mirzə Məhəmmədtağı
Fərahani, həkimbaşı, gizli fərraş, xəzinədar, aşbaz və süvarilərdən ibarət mühafizə
dəstəsi Xosrov Mirzəni müşayiət edirdi.