“Ərəblinski” stansiyasının adını özünə soyadı götürməsi
isə həqiqətə uyğun
deyildir.
Hətta bəziləri yazırlar ki, guya aktyor Hüseyn Xələfov generalın qızını
sevirmiş, lakin qızı ona vermədiklərinə görə o, Ərəblinski təxəllüsünü götürüb. Bu
da tamamilə yalan faktdır. Çünki aktyor Dərbənddə olanda generalın vəfatının
dörduncü ili idi.
Bu barədə mən gözəl folklorçumuz mərhum Qulu Məmmədli ilə də söhbət
etmişdim. O, bu əhvalatın bizim bir teatrşünas qadın /o, rəhmətə gedib/ tərəfindən
uydurulduğunu və doğru olmadığını təsdiq etdi.
Qəribə burasıdır ki, bu səhv fakt ədəbiyyatımıza da gəlib çıxıb. Gözəl əsərlər
müəllifi, görkəmli dramaturqumuz Sabit Rəhman Hüseyn Ərəblinskinin ömur
yolundan “Son faciə” adlı povest yazıb.
“1906-cı ildə Dərbənddə qastrol verib geri qayıdırdılar...
Kiçik bir stansiyada
əyləndilər. Əylənməyin səbəbi bu idi ki, qabaqda məşhur general, mülkədar
Ərəblinskini gətirən qatar vardı. O qatar gəlib getməli, sonra da bunlar getməli
idilər". /
Sabit Rəhman, əsərləri, II cild, səh. 253/.
O vaxtlarda general Ərəblinski haqqında tədqiqat aparılmadığına görə
mərhum dramaturqumuza
məlum deyilmiş ki, general-leytenant Balakişi bəy
Ərblinski 1902-ci il yanvarın 1-də vəfat etmişdir. Onda mərhum general 1906-cı
ildə qatarda necə gedə bilərdi.
GENERAL FƏRƏC BƏY
AĞAYEV
1858-ci ildə Şamaxıdakı dörd sinifli ali ibtidai məktəbdə yüz qırx dörd nəfər
buraxılış imtahanı verirdi. Onlardan otuz iki nəfəri azərbaycanlı idi. Burada
zadəgan, ruhani, rəiyyət silkinə məxsus uşaqlar təhsil alırdılar. İmtahan verənlər
arasında uzun illar çar ordusunda xidmət edən praporşik
Səlim bəyin oğlu Həsən
bəy Məlikov də vardı. Buraxılış imtahanlarını qeyri-adi bir müvəffəqiyyətlə verən
Həsən bəy fitri istedadı ilə hamını heyran qoydu. İmtahanda iştirak eden Qafqaz
təhsil dairəsinin müdiri baron Aleksandr Pavloviç Nikolai Həsən bəy Məlikovun
padşahlıq hesabına birinci dərəcəli Tiflis gimnazysına qəbul olunmasına razılıq
verdi.
Lakin məktəbin direktoru üzrxahlıq edib:
- Aleksandr Pavloviç, - dedi, - cəsarat edib haqqında hüzurunuza tərif dolu
tələbnamələr yazdığım
şagird Həsən bəy Məlikov, bax, budur. Özünüz onun
biliynin şahidi oldunuz.
- Yadımdadır, səhv etmirəmsə, bir ildə iki dəfə yazmışdınız, - baron Nikolai
ani olaraq fikrə gedir, - cənab direktor, - dedi, - bu cılız müsəlman balası sizin
yazdığınız təriflərə də layiqdir. Əlbəttə, bu müvəffəqiyyətin qazanılmasında
sizin
müəllimlərin böyük əməyi var. Mən onunTiflis gimnaziyasında oxumasına bütün
qəlbimlə sevinərdim. O, həqiqətən istedadlı uşaqdır.
Məktəb müdiri ona və məktəbinə deyilən tərifdən xoş hal olub, barona
hörmətlə təzim etdi.
-
Möhtərəm Aleksandr Pavloviç, ancaq bir çətinliyimiz var.
- Nədi o çətinlik, nədən ibarətdir?
- İnişil bu uşağın atası Səlim bəy vəfat etdi. İndi ailəsinin başçısı onun
böyük qardaşıdır. O da iki ayağını bir başmağa dirəyib deyir ki, qardaşım Həsən
bəyin Tiflisə oxumağa getməsinə razı deyiləm.
- Niyə?
-
Deyir ki, uşağı gözümdən qoya bilmərəm. Hələ çox balacadır.
- Olarmı o cənabla özüm söhbət edəm? Bəlkə yola gətirdik.
- Olar, amma bir məsələni sizə açım...
Baron şəhadət barmağını dik tutub zarafatla:
- Dayan, dayan, yəqin sünnidir, tərs damarı var. Sən də ondan qorxursan, -
deyib başını bulaya-bulaya: - ay müsəlmanlar, ay müsəlmanlar...
- Yox, Aleksandr Pavloviç, sünni olmarına sünni deyil,
qorxuram,
tərs damarı tutar, daha da acığa düşər, belə istedadlı uşaq əlimizdən çıxar. Mən bir
fənd işlətmişəm. Deyim, qulaq asın. Həsən bəyin atasının dayısı general-leytenant
Fərəc bəy Ağayev Tiflisdə yaşayır. Yəqin ki, siz də onu tanıyırsınız. Generalın
imzası ilə bir xahişnamə hazırlamışam. Guya o, bizim məktəb müdiriyyətindən
xahiş edir ki, Həsən bəyi Tiflis gimnaziyasına oxumağa göndərək...
-
Qardaşı yenə də razılaşmır?
- Biz hələ generalın məktubu barədə Həsən bəyin böyük qardaşına bir söz
deməmişik. İstərdik ki, məktub barədə ona siz deyəsiniz.
- Niyə məhz mən?
- Ona görə ki, siz Qafqaz təhsil dairəsinin hamisisiniz.
Zaqafqaziya Baş
İdarəsi Sovetinin üzvüsünüz, həmdə həqiqi-mülki müşavirisiniz. Sizin - baron
Aleksandr Pavloviç Nikolainin sözü daha inandırıcı olar.
- General-leytenant Fərəc bəy Ağayev həzrətlərini mən də yaxşı tanıyıram.
Deyirsən, cəsarət edib onun adından danışaq? Mənə belə gəlir ki, bir
müsəlman ziyalısının artması üçün işlətdiyimiz fəndə görə general bizi
bağışlar. Amma onu da deyim ki, bu fənd heç də bəd deyil. Çox məharətlə tapılıb.
Uşağı xilas etməyin başqa yolu yoxdur. General tarəfdən arxayın olun, razılıq
mənim boynuma. Bu barədə Tiflisə qayıdan kimi
onun özünə də məlumat
verərəm.
Baron Aleksandr Pavloviç Nikolai Tiflisə qayıdanda Şamaxı məktəb
müdirinin işlətdiyi “fənd” haqqında generala məlumat verdi. General bığaltı
gülümsündü və məmnuniyyətlə qohumu Həsən bəy Məlikovu himayəsinə
keçirərək, Birinci dərəcəli Tiflis Gimnaziyasına qəbul olunmasına kömək etdi.
Bəs, general-leytenant Fərəc bəy Ağayev kimdir? Necə olub ki,
tədqiqatçılarımız onun üstündən sükutla keçiblər? Həsən bəy Zərdabi kimi
görkəmli maarifpərvəri bizə bəxş edən bu xeyirxah adamın ömür yolu həyatın
hansı sınaqlarından çıxıb?
General-leytenant Fərəc bəy Ağayevin haqqında biz ilkin məlumata
“Kavkaz” qəzetinin səkkiz dekabr 1891-ci il tarixli nömrəsində və “Kavkazski
kalendar” illik məcmuəsinin 1873-1874-cü illərdəki nömrələrində rast gəldik.
Birinci mənbədə haqqında geniş məlumatla “Fərəc bəy” kimi təqdim olunan
eloğlumuz, ikincidə Qafqaz Əlahiddə Ordusunun generalları sırasında “Nikolay