ŞӘMİsтan nәZİRLİ

          Süleyman ağa Qayıbov isə 1883-cü ildə Tiflisdə M.F.Axundovun “Müsyö 
Jordan və dərviş Məstəli şah”  komediyasını tamaşaya qoyanlardan biri olmuşdur. 
Dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyovun məşhur “Leyli və Məcnun” 
operası ilk dəfə 1908-ci ildə tamaşaya qoyularkən simfonik orkestrin heyəti əsas 
etibarilə Üzeyir bəyin seminariya yoldaşlarından ibarət idi. Bu heyətdə Fərhad bəy 
Ağayev, Əli Terequlov, Ağaəli Qasımovla birgə Səməd ağa Qayıbov da iştirak 
edirdi. Dövrünün tanınmış ziyalısı olan maarifpərvər Səməd ağa Qayıbov böyük 
sənətkarımız Cəlil Məmmədquluzadə ilə bir müddət “Şərqi Rus” qəzeti 
redaksiyasında işləmişdir 
“...Mən idarəyə daxil olan zaman o /M.Şahtaxtlı - Ş.N./ idarədə əyləşən 
qələm şərikləri Ömər Faiq Nemanzadə və Səməd ağa Qayıbov idi... Səməd 
Qayıbov Qori darülmüəllimini bitirmişlərdən biri idi və indi Bakıda o üçüncü şura 
məktəbinin müəllimlərdəndir” /C.Məmmədquluzadə, əsərləri III c., səh.657/. 
Peterburq və Xarkov universitlərində İlyas Qayıbov, Tiflisdə Aleksandr 
Müəllimlər İnstitutunda Hacı Rəhimbəy Qayıbov, Kadet korpusunda Əbdülkərim 
və Fərrux ağa Qayıbovlar təhsil almışlar. Təkcə Qoridəki Zaqafqaziya Müəllimlər 
Seminariyasıda Qayıbov familiyalı on beş nəfər oxumuşdur. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərin nəslin ən məşhur şəxsiyyəti elm 
mədəniyyət və din xadimi Mirzə Hüseyin Əfəndi Yusif oğlu Qayıbov olmuşdur. 
Altı yaşında ata-anadan yetim qalan Hüseyn ibtidai təhsilini müdərris Musa 
Əfəndizadədən almışdır. O, əmisi İbrahim əfəndinin himayəsində böyümüşdür. 
Salahlının baş molla olan İbrahim əfəndi qardaşı oğlu kamil ruhani təhsili vermişdi 
Hüseynin on yeddi yaşı olanda mollaxanada çərəkədən dərs deməyi o tapşırır. 
1857-ci ilin qışında Zaqafqaziya müftisi, şair Molla Vəli Vidadinin nəvəsi 
Məhəmməd əfəndi Müftiza, /1805-1872/ qəzadakı ruhani məktəblərini təftişə 
gələndə cavan müəllim Hüseynin və onun dərs dediyi uşaqların 
müvəffəqiyyətlərindən çox razı qalır. Bir il sonra Tiflisə dəvət olunan Huseyn 
Qayıbov Qafqaz canişini knyaz A.İ.Baryatanskinin 31 yanvar 1858-ci il tarixli 
sərəncamı ilə Tiflis Müsəlman məktəbinə Şərq dilləri müəllimi təyin olunur. O, 
burada çalışdığı illərdə doğma kəndi Salahlını unutmamışdır. Hər il yay fəsli kəndə 
gələndə yaxşı oxuyan, lakin maddi çətinlik içində yaşayan uşaqları Tiflisə aparıb 
mədrəsəyə qəbul etdirmişdir. Mirzə Huseyn Qayıbov 1875-ci ildə Tiflisdə kasıblar 
üçün xüsusi məktəb açmışdır.  
O vaxtlar Zaqafqaziyanın mədəni mərkəzi olan Tiflis ədəbi mühiti çox şey 
verdi. Yaradıcı ziyalılarla tanış oldu, maraqlı adamlarla bağladı. Gürcü şairi İlya 
Çavçavadze, Mixail Kipiani, Nikolay Lomouri, şərqşünas alim Adolf Berce və 
böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundovla dostluğu onu maarifə, gənclərin təlim-
tərbiyəsi ilə daha yaxından məşğul olmağa sövq etdi. 
Zaqafqaziya müftisi Məhəmməd əfəndi Müftizadədən ərəb və fars dillərini 
daha kamil öyrəndi, hər iki dildə olan nadir təzkirələri, cüngləri qeyri-adi istedadı 
ilə az vaxtda mənimsədi. Gənc Hüseyn Tiflis ruhani məktəbinə Şərq dilləri 
müəllimi vəzifəsinə dəvət edildi. O, həm də M.F.Axundovla birgə Qafqaz 
Arxeologiya Komissiyası” üçün ərəb, fars dillərindən tərcümələr edirdi. Mətnlərin 
seçilməsi də ona etibar olunmuşdu. 

---

1860-cı ildə Qafqaz Ordusunun baş qərargahının ştabs-kapitanı Nikolay 
Qriqoryeviç Stoletovla
23
 tanış olub, dostlaşır. Stoletov Hərbçi olsa da, Şərq 
ədəbiyyatına, Şərq hikmətinə böyük maraq göstərirdi. Şərq xalqlarının ədəbiyyatını 
və tarixini orijinaldan oxumaq istəyirdi. Ona görə də Stoletov ona rus dilini, Mirzə 
Hüseyni isə kapitana ərəb-fars əlifbasını öyrətmək haqqında şərt kəsirlər. Bu yolla 
Mirzə Hüseyn rus dilini də kamil öyrənir. 
Məşhur general Əliağa Şıxlinski 1944-cü ildə nəşr olunmuş “Xatirələrim” 
kitabında yazır: 
“...Mirzə Hüseyn Tiflisə gəlir və burada biliyini artırıb, tez bir zamanda fars, 
ərəb dillərini, bütün fars ədəbiyyatını və ərəb dilində yazılmış elmi kitabları 
öyrənir. Onun rus dili müəllimi Baş Qərargahın kapitanı Nikolay Qriqoryeviç 
Stoletov idi. Stoletov özü isə şagirdindən Azərbaycan dilini öyrənirdi. Bu bir-
birinə dərsvermə üsulu istənilən nəticəni verirdi. Mirzə Hüseyn rus dilini, 
N.Q.Stoletov isə Azərbaycan dilini mükəmməl öyrənmişdilər. 1908-ci ildə mən 
Çarskoe Seloda olduğum zaman piyada generalı, hərbi Şuranın üzvü 
N.Q.Stoletovla görüşdükdə, o, hər dəfə mənimlə saf Azərbaycan dilində 
danışardı”. 
General Şıxlinskinin kitabının başqa bir səhifəsində isə oxuyuruq: “Mirzə 
Hüseyn Qayıbov Mirzə Fətəli Axundovun çox yaxın dostu idi. O, ərəbcə kitab və 
təzkirələri oxumağı Mirzə Fətəlidən daha yaxşı bilirdi”. 
Mirzə Hüseynin Mirzə Fətəli Axundovla yaxın dostluğunu təsdiq edən bir 
sənəd də var. Axundov əsərlərinin üçüncü cildində /səh.121/ “Şərtnamə”ni 
imzalayanlardan biri də titulyarni sovetnik /münşi - katib/ Mirzə Hüseyn 
Qayıbovdur.  
Mirzə Hüseyn Qayıbov zəmanəsinin açıqgözlü, savadlı ziyalılarından biri 
olmuşdur. Ərəb və fars dillərində gözəl təhsilə malik olan M.H.Qayıbov bir 
müddət Tiflisdə ruhani idarəsinin müsəlman mədrəsəsində şəriət və Azərbaycan 
dillərindən dərs demiş, Qori Müəllimlər Seminariyasında Azərbaycan şöbəsinin 
açılması üçun Mirzə Fətəli Axundovla birgə fəaliyyət göstərmişdir. Bu nəcib 
təşəbbüs dramaturqun ölümündən bir il sonra həyata keçəndə Mirzə Hüseyn 
seminariyanın Azərbaycan şöbəsində Şərq və Azərbaycan dillərindən, şəriətdən 
dərs deməyə başlayır. Mirzə Hüseyn Əfəndi seminariya üçün dövlətdən əlavə 
olaraq min manat xərclik alır və maddi köməyə ehtiyacı olan qırx üç nəfər 
seminaristi beş il öz xərcinə oxudur. 1879-cu il, sentyabrın iyirmi üçündən Qori 
Müəllimlər Seminariyasında müəllim işləyən Mirzə Hüseyn 1884-cü il yanvarın 
birində Qafqaz canişinin dəvəti ilə Zaqafqaziya sünni məzhəbi idarəsinin sədri 
təyin edilir. O, bu vəzifədə otuz üç il fəaliyyət göstərmişdir. 
Müfti vəzifəsinə seçilərkən Mirzə Hüseyn demişdir: “Mən heç bir vaxt 
ruhani olmamışam və heç bir dini ayin icra etməmişəm. Bundan sonra da icra 
etməyəcəyəm, lakin mənə təklif olunan vazifəni qəbul edirəm. Çünki bu vəzifədə 
xalqıma daha böyük fayda verə biləcəyimi  güman edirəm”. 
                                                 
23
 Sоnrаlаr gеnеrаl оlmuş, 1877-78-ci illərdə rus-türk mühаribəсində Şipkа müdаfiəsinə kоmаndаnlıq еtmişdir - 
müəl. 
 

---