ŞӘMİsтan nәZİRLİ

Mirzə Hüseyn ömrünün sonuna kimi bu vəzifədə çalışmış, yüzlərlə 
azərbaycanlı gənci maarif və mədəniyyətə cəlb etmişdir. O, elmi-pedaqoji 
fəaliyyətlə yanaşı, dini islahatlar keçirməyi zaruri sayırdı. Doqquz bölmədən ibarət 
“Tövsiyyənamə”sində göstərirdi ki, bütün insanlar mənşəcə eyni xilqətdən yaranıb, 
insan məxluqu başqa millətlərə rəğbət bəsləməlidir. 
Mirzənin bu vəzifədəki fəaliyyəti barədə görkəmli maarifpərvər yazıçı 
Soltan Məcid Qənizadə yazır: 
“...Mən Həbib bəylə /H.Mahmudbəyov - Ş.N. /əvvəlcə bir yerdə müftinin, 
sonra şeyxülislamın salamına gedib onlardan xeyir-dua alardıq. Bizim bu iki şeyx 
umumən Tiflis tələbələrinə çox xeyirxah və şəfqətli idilər. Müfti Hüseyn Əfəndi 
Qayıbov nəhayətcə maarifpərvər bir kişi idi. Sair şəhərlərdən gəlmə tələbələrə 
mənəvi cəhətcə köməkliyi çox olurdu”. /S.M.Qənizadə, “Gəlinlər həmayili” 
kitabı, Bakı, 1986, səh.233/. 
Qori Seminariyasının Azərbaycan şöbəsində elmi-ilahiyyatın tədrisi, ana 
dilimizdə ilk əlifba dərsliyinin yaradılması və maarif sahəsində bir sıra mühüm 
tədbirlərin həyata keçirilməsi xalqımıza təmənnasız xidmət iki eloğlumuzun adı ilə 
bağlıdır. Seminariyanın Azərbaycan şöbəsində ilk dəfə bu çətinliklərin öhdəsindən 
iki məşhur din xadimi gəlmişdir. Tiflis ruhani məktəblərinin elmi-ilahiyyat 
müəllimi /sünni təriqəti üzrə/ qazaxlı Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə və Salyanlı 
şeyxül-islam Əbdüssəlam Axundzadə. 
Mirzə Hüseyn seminariyada işlədiyi illərdə /1879-1884/ seminaristlərə atalıq 
qayğısı göstərmiş, Rəşid bəy Əfəndiyevin, Firudin bəy Köçərlinin, Teymur bəy 
Bayraməlibəyovun, Məmmədağa Vəkilovun, Səfərəli bəy Vəlibəyovun və başqa 
ilk seminaristlərin mənəvi atası olmuşdur. O, qabaqcıl maarif xadimlərinin böyük 
bir dəstəsini yetişdirmişdir. 
1884-cü ilin aprelində imperiyanın maarif naziri qraf İ.D.Delyanov 
ermənilərin fitvası ilə gizli bir əmr vermişdi: “Məhəmməd dininə mənsub olanlar 
ali tipli xalq məktəblərinə ən zəruri hallarda buraxılsın və institutu bitirən 
müsəlman müəllimlərinə şəhər məktəblərində işləmək hüququ verilməsin”. 
Şovinist nazirin bu ədalətsiz göstərişi o dövrün bütün müsəlman ziyalıları kimi 
Mirzə Hüseyn Qayıbzadəni də hiddətləndirmişdi. Sonralar görkəmli maarif xadimi 
kimi tanınan Abdulla bəy İsmayıl Əfəndi oğlu Əfəndiyev Aleksandr Müəllimlər 
İnstitutuna qəbul olunmaq üçün beş ildən çox get - gələ salınmışdır. Mirzə Hüseyn 
Əfəndi Qayıbzadə uzun müddət yuxarılarla yazışdıqdan sonra 1895-ci ildə Abdulla 
bəyi Aleksandr Müəllimlər İnstitutuna qəbul etdirə bilmişdir. 
Ötən əsrin sonunda isə Mirzə Hüseyn Zaqafqaziya canişinliyinin tabeliyində 
kasıb azərbaycanlı balalarının oxuması üçün xüsusi məktəb açmışdı. Bu nümunəvi 
məktəb Azərbaycan pedaqoji tarixinə “Müfti məktəbi” adı ilə daxil olmuşdur. 
Məktəb 1917-ci ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir. Təkcə Tiflisdə deyil, 
Zaqafqaziyanın müsəlmanlar yaşayan kəndlərində Mirzə Hüseynin təşəbbüsü və 
atalıq qayğısı sayəsində onlarla ibtidai kənd məktəbləri açılmışdır. 
1901-ci il oktyabrın yeddisində xeyirxah Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 
Bakıda ilk qız məktəbinin rəsmi açılışı oldu. Məktəbin açılışı münasibətilə 
Peterburqdan, Simferopoldan, Baxçasaraydan, Orenburqdan, Xarkovdan, 

---

Saratovdan, İsfahandan, Rəştdən, Tehrandan və dünyanın müxtəlif ölkələrinin 
nüfuzlu şəxslərindən təbrik teleqramları alınmışdı. 
Tiflisdən Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə Hacının 
adına göndərdiyi teleqramda yazırdı:  “Artıq şadlıq və xoşbəxtlik hesab etməklə 
müsəlmanların təlimi barəsində təsis olunan məktəbin güşadını
24
 məxsusən 
özümün və mənə mütəəliq ruhanilərin tərəfindən təbrik edirəm. Bu böyük və 
xeyirli işiniz gələcəkdə də bizə ağıllı və mərifətli analar və övrətlər mücdəsinə 
şamildir...” 
  
  
ELMİN ÇƏTİN YOLLARINDA 
 
Müfti Hüseyn Əfəndi Qayıbov “Azərbaycanın  
məşhur olan şüərasının əşarına məcmuədir”  
təzkirəsini düzüb qoşmaqla millətin mənəvi  
sərvət xəzinəsində iftixar doğuran və  
təqdirəlayiq olan sənət nümunələrini  
aşkara çıxarıb nişan verdi. 
 
Xeyrulla MƏMMƏDOV, 
professor. 
 
 
Mirzə Hüseyn Qayıbov iyirmi iki il /1864-1886/ Qafqaz Arxeoqrafiya 
Komissiyasının üzvü olmuşdur. “Aktı” məcmuəsinin tərtibində M.F.Axundov, 
Adolf Berce, Məmmədağa Şahtaxtlı və Səid Ünsizadə kimi görkəmli şəxslərlə 
birgə çalışmışdır. Cəmi on iki cilddən ibarət olan məcmuənin M.F.Axundovun 
sağlığında yeddi cildi çap olunmuşdu. Axundovun ölümündən sonra Mirzə Hüseyn 
Qayıbov qalan beş cildin tərtibində daha yaxından iştirak etmişdir. O, Qafqaz 
müsəlmanlarının rəvayətlərini, şifahi xalq yaradıcılığından nümunələri, xüsusən 
azərbaycanlıların həyatı, məişəti, ədəbiyyat və mədəniyyəti haqqında materiallarla 
çıxış etmişdir. 
Tədqiqatçı Məhyəddin Sultanov iki dostun - M.F.Axundovun və 
M.H.Qayıbovun arxeoqrafiya sahəsindəki fəaliyyətini araşdırarkən haqlı olaraq bu 
qənaətə gəlir: “Cəsarətlə deyə bilərik ki, M.F.Axundov, M.H.Qayıbov ilk 
Azərbaycan arxeoqrafları idilər”. 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun təşəbbüsü ilə Qori Seminariyasının  
tələbələri tətil günlərində doğma kəndlərindən topladıqları folklor nümunələrini 
arxeoqrafiya komissiyasına göndərirdilər. O, həm də məktub vasitəsilə məscid və 
mədrəsələrdəki mollalara müraciət edir, onlardan əfsanələri, rəvayətləri və şifahi 
xalq yaradıcılığı nümunələrini yazıb göndərməyi xahiş edirdi. 
                                                 
24
 Аçılmаsını, аçılmа. 
 

---