ŞӘMİsтan nәZİRLİ

İsveçrənin “Pavel-Bure” firmasında hazırlanmış saat bağışlanıb. Üstündə belə bir 
yazı ilə: “Əlaçı yunker Fərrux ağa Qayıbova, 1913-cü il”. Saat hazırda Fərruxun 
bacısı oğlu Turan Seyidovda saxlanılır. Bir də muzeydə bir yaylıq saxlanılır. Onu 
muzeyə general Şıxlinski təqdim edib. Üstündə yazılıb ki, bu yaylıq ilk pilotumuz 
Fərrux ağa Qayıbova məxsusdur. 
Hazırda Fərrux ağanın maarifçi nəsli haqqında kitab yazıram. Bir neçə ildir 
ki, bu sahədə axtarışlar aparıram. Kitabımın adı “Nəsli Qayibdən...”dir. Bu nəsil 
Azərbaycan tarixinə çox böyük maarifçilər verib. Bu nəsildən Qori və Qazax 
Seminariyalarında 20-yə yaxın adam oxuyub. O da məlumdur ki, Qori 
seminariyasında Azərbaycan şöbəsinin 1879-cu ildə açılmasına ilk dəfə təşəbbüs 
göstərən məşhur din alimi və maarifçi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə olmuşdur. 
Onun dörd cildlik “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” adlı 
çax sanballı əsəri var. Mirzə 1860-cı ildə yazdığı bu kitabı maddi vəsaiti 
olmadığına görə nəşr etdirə bilməyib. Həmin kitabın birinci cildi 1986-cı ildə, 
ikincisi isə 1989-cu ildə professor Cahangir Qəhrəmanov və Şamil Cəmşidov 
tərəfindən  nəşr olundu.  Bu nəsildə iki nəfər   hərbçi   olub.   Əbdülkərim   ağa 
Qayıbov,   bir  də  Fərrux  ağa  Qayıbov. Qayıbovlar nəslinin  oğlu,  qızı  bütün 
varlığı   ilə  xalqımıza   baş  ucalığı gətirib. Bu o Qayıbovlardır ki, general İsmət 
Qayıbov kimi oğulları, ilk pianoçu qadın   Xədicə   xanım   Qayıbova   kimi qızları 
ilə tarixdə yaşayırlar. Taleyin hökmünə bax ki, Fərruxdan 80 il sonra Vətəninin,   
xalqının   səadəti   uğrunda İsmət Qayıbov da təyyarədə həlak oldu. Rəhmətlik 
İsmət deyərdi ki, Şəmistan, bizim nəsildən kitab yaz, özüm nəşr etdirəcəyəm. 
Qismət olmadı... 
 
* * * 
 
Deyirlər, qədim Misirin qəbirüstü abidələrinin çoxunda belə bir yazı var: 
“Həlak olanın adını yad etmək onu həyata qaytarmağa bərabərdir”. Bəli, şərəflə 
ölənlərə ölümsüzlük qismət olur. Əgər oğul döyüş meydanında həlak olursa, o, 
dirilərin and yerinə çevrilir və xatirəsi əbədiləşir. Ən qorxulu cəza unudulmağa 
məhkum olunmaqdır. Bu mənada ilk təyyarəçimiz Fərrux ağa Qayıbovun qısa 
ömrünə, bioqrafiyasına nəzər salsaq, onun ölumsüzlüyünün şahidi olarıq. Fərrux 
ağa Qayıbov həlak olandan sonra Baş Qərargahın verdiyi məlumatın ikinci 
cümləsini oxuyanda istər-istəməz fəxr edirsən: “Poruçik Qayıbovu şərəfli ölümü 
münasibətilə almanlar hərbi ləyaqətlə dəfn ediblər. Məzarı üstündə  
yaylım atəşi açıblar”. 
Əlbəttə, düşmən də olsa cəngavərlərə məxsus hərbi əxlaqi ədalətlə 
eloğlumuzu 1916-cı il sentyabrın 12-də dəfn etmişdi. Düşmən də olsa, almanlar 
eloğlumuz Fərrux ağa Qayıbovu öz əsgəri, öz igidi kimi ehtiramla torpağa 
tapşırmışdı. Bu, bizim Azərbaycan hərb tarixinin solmayan səhifəsi oldu. Təəssüf 
ki, biz belə qəhrəmanlarımızı və qəhrəmanlıq səhifəmizi nə az, nə çox - düz səksən 
ilə yaxındı unutmuşuq. Hətta rus marşalının onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün 
göndərdiyi bir nömrəli heykəl təyyarənin üstünə Fərrux ağa Qayıbovun adının 
yazılmasına belə razılıq verilməyib. Böyük şairimiz M.Ə.Sabir bu yerdə demişdir: 
 

---

Dindirir əsr bizi, dinməyiriz, 
Atılan toplara diksinməyiriz, 
Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır, 
Biz hələ avtomobil minməyiriz, 
Quş kimi göydə uçur yerdəkilər, 
Bizi gömdü yerə minbərdəkilər. 
 
M.Ə.Sabirin “göylərə balonlarla çıxmaq” kimi işıqlı arzusunu Azərbaycanda 
ilk dəfə Fərrux ağa Qayıbov həyata keçirmişdi. Bunun da səbəbi var: Fərrux ağanın 
əmisi, məşhur maarifçi Səməd ağa Qayıbov, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov, 
M.Ə.Sabir, S.M.Qənizadə, F.Köçərli kimi xalqının gələcəyini, tərəqqisini düşünən 
görkəmli adamlarla yaxın dost idi. Fərrux ağanın atası Kərim ağa cavankən vəfat 
etdiyindən o, əmisinin himayəsində böyüyüb tərbiyə almışdı. Böyük M.Ə.Sabir də 
bu şeri yazdığı illərdə Tiflisdə müalicə olunurdu. Bu yandan da həmkəndlisi 
“Artilleriyanın Allahı” general Əliağa Şıxlinski Fərrux ağanın bu arzusuna dayaq 
olmuşdu. 
Azərbaycanda təyyarəçilik, aviasiya tarixi 1910-cu ildən ilk şahin Fərrux ağa 
Qayıbovun adı ilə bağlıdır. 
Yaxşı ki, əlyazmaları, arxiv sənədləri yanmır, məhv olmur. İstəyirsən ki, 
tarixin yaşasın, arabir arxaya da boylanmalısan. Onda Azərbaycan Dövlət Tarix 
Muzeyinin nadir fondunda saxlanan bir fotoşəklin arxasındakı yazını oxuyacasan: 
“Birinci Dünya müharibəsi illərində paraşütdən tullanan azərbaycanlı zabit Soltan 
Əhmədov. 1915-ci il”. Bu da say etibarilə ikinci təyyarəçimizdir, səksən ildən 
sonra yalnız foto-şəklini aşkar etmişik. Tarix isə tükənmir, amma tarixin təkəri 
fırlanır. Onu irəliyə, gələcəyə fırlatmaq üçün güclü qol, bir də sinədə Vətən üçün 
döyünən ürək olmalıdır. Yaxşı ki, qehrəmanlıq unudulmur. Səməd Vurğun 
demişkən: 
 
Unutmaz tarixin böyük günləri, 
Dünyaya mərd gəlib, mərd gedənləri. 
  
 
CÜMHURİYYƏTİN SƏMA 
ŞAHİNLƏRİ 
 
Azərbaycan dövləti, hərbi hava quvvələrini 
möhkəmlətmək üçün 1920-ci ildə on iki 
hidro-plan və altı aeroplan almalı idi. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Arxiv sənədi 
 
 
1918-20-ci illərdə Milli Ordumuzda hərbi təyyarəçilərimiz olubmu? Bu 
barədə Azərbaycan Dövlət Yeni Tarix Arxivində məlumata rast gəlmək olur. 
Müdafiə naziri, general Səməd bəy Mehmandarov 1919-cu il yanvarın 22-də 

---

Gürcüstan Respublikasının nəzdində ADR-in diplomatik numayəndəsi Məmməd 
Yusif Cəfərovun adına belə bir məktub göndərmişdir: 
“Əlahəzrət Məmməd Yusif bəy! 
Bizim qoşunların təşkili işində yaxından iştirak etdiyinizə görə Sizdən 
razıyam və minnətdaram. Radioteleqraf işinin təlimi üçün iki zabiti və ya giziri, 
lazımi təhsili olan on iki cavanı Sizə ezam edə bilərəm. Onların məktəbə gəlmək 
vaxtını əvvəlcədən xəbər verməyinizi xahiş edirəm. 
Bununla yanaşı, xahiş edirəm aydınlaşdırasınız ki, azərbaycanlıların da 
Tiflisdə yerləşən təyyarəçilik məktəbinə həmin şərtlərlə qəbulu mümkündürmü?” 
Həmin il sentyabrın 14-də hərbi nazir orduda aviasiya dəstəsini yaratmaq 
haqqında əmr verib. Gürcüstanda doqquz nəfər Tiflis Aviasiya məktəbində üç aylıq 
kurs bitirib Azərbaycana qayıtmışdır. Bunlar ikinci Bakı alayının praporşikləri 
Əlihüseyn Dadaşov, Teymur Mustafayev, Gəncinski, birinci Cavanşir piyada 
alayının podporuçiki Əliyev, birinci artilleriya briqadasından kapitan şahzadə 
Firidun bəy Qacar, üçüncü Gəncə süvari alayından praporşik Həsənzadə,   
praporşik   Qaraşarov   və başqaları idi. 
Arxivdə general S.Mehmandarovun və M.Sulkeviçin imzaladığı 370 nömrəli 
əmr də saxlanılır. 1919-cu il avqustun 19-da verilən əmrdə göstərilir ki, hərbi 
təyyarəçi podporuçik Xan Teymurçin Əfşar Azərbaycan Ordusunun Baş Qərargah 
İdarəsində aviasiya dəstəsinin rəisi təyin edilsin. Ona hərbi təyyarəçi kimi maaş 
verilsin. 
Bu barədə Baş Qərargah rəisi, general Məmməd bəy Sulkeviçin 1920-ci il 
yanvarın 28-də Şuşadan Bakıya, kvartir-meyster   generalının    adına    vurduğu 
teleqram saxlanılır: 
“Gürcü təyyarəçilərinin Svanetidə üsyanı yatırmaq üçün təcrübəsi, çətin 
keçilə bilən dağ  yerlərində bu üsulun əlverişli olduğunu subut etdi. Gürcü 
təyyarəçilərinin arasında beş pudluq bombanı üsyan etmiş kəndin uzərinə atmış 
leytenant Makayev də var idi. Bu təcrübədən elə o cür, tez, qəti nəticələr baş verə 
bilən Zəngəzurda da istifadə etmək olar. Telefon vasitəsilə Tiflislə əlaqə saxlayıb, 
məsələni aydınlaşdırın, Zaxaryadze ilə gürcü dilində danışın. Bir aeroplan 
göndərmək olar, özü də təyyarəçi Xan Əfşar Teymurçin ola bilər. Beləliklə, 
gürcülər gürcü zabitlərinin bizim daxili ekspedisiyalarda iştirakını qadağan edən 
hərbi konvensiyanı pozmurlar. Uçuşlar qısa olacaq, uçuş radiusu 100 verstdən uzaq 
olmayacaq. Aviasiya bazası Şuşada və ya Xankəndindədir. Cavabı mənə teleqrafla 
çatdırın. Yanvarın 29-da Xankəndində, 30-da Yevlaxda, 31-də isə Bakıda 
olacağam, bu halda cavabı mənə evə çatdırın. Yevlaxa vaqon göndərmək üçün 
komendanta tapşırıq vermişəm. 
 
Baş Qərargah rəisi M.Sulkeviç”. 
 
Qanlı-qadalı iyirminci ilin apreli gəldi. Bu tarixdə daşnak-bolşevik qoşunu 
ölkəmizə soxuldu. Bu igidlərin də payına sürgün, ölüm və təqiblər düşdü. ÇK-nın 
qəddarlığı ilə yüzlərlə azərbaycanlı əsgər və zabitin şöhrəti unudulub yaddan çıxdı. 
Onların adı yalnız məhkəmə protokollarında və xatirələrdə qaldı. 

---