Azərbaycan hökumətində
əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi.
- Nuru paşa ilə Əşrəf bəyin görüşlərindən hekayətlər.
- Nuru paşanın xilaskarlıq rolu.
- Nuru paşa 1920-ci ilin aprelində bolşevik ordusu Azərbaycanı işğal edəndə
bir qrup türk zabiti ilə Dağıstandan keçərək Şuşaya gəlmiş,
Qarabağda bolşöviklərə
qarşı döyüşlər aparmışdır.
Yuxarı Qarxunun girəcəyində hündür bir yer var. Adına Domba yeri
deyirlər. İyunun ilk günləri idi, Şirvanda istilər çəkilməmişdi. Atlı carçılar
kəndbəkənd xəbər verirdilər ki, sabah hamı Qarxuna yığışsın, türk generalı Nuru
paşa gəlir, camaatla söhbət edəcək.
Qəbələdən, Göyçaydan, Şəkidən, Zərdabdan və Aran Qarabağdan gələn
ağalar, bəylər, süvari dəstələri ilə ayrıca dayanmışdılar. Bir az aralıda mehtərlər
onların tərli atlarını gəzdirirdilər.
Günortaya azca qalmış Yevlax yolunda sonu görünməyən qoşun peyda oldu.
Öndə gələn tunc rəngli süvarilər eyni rəngli yarımqol sətin köynəkdə idi: onların
qıvraq bədənlərinə çalın-çarpaz pulemyot lentləri salınmışdı. Dalısınca
nizamla
hərəkət edən piyadaların süngüləri yerişin ahəngilə Günəş işığında gah parlayır,
gah da yox olurdu. Qoşunun yerişindən, araba təkərlərindən boğucu toz dumanları
qalxırdı. İkitəkərli arabalar güllə yeşikləri, tüfəng, pulemyot və ərzaqla
yüklənmişdi. Rotalar arasında iki atın yorğun-yorğun çəkib apardığı arabalara
toplar qoşulmuşdu. Dəmir körpüdən ta Qarxuna kimi, yolun o tay bu tayında
dayanan izdiham ordunu sevinclə qarşılayırdı.
Öndəki süvaridən beş-on addım qabaqda gedən dörd atlı şirin-şirin söhbət
edirdi. Qafqaz İslam ordusunun komandanı Fəriq Nuru paşa, Ərəş mahalının
bəylərbəyi Əşrəf
bəy Qarxunlu, ordunun hərbi müşaviri Ağaoğlu Əhməd bəy və
Azərbaycan hökumətinin əks - kəşfiyyat idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlı.
Oynaq at üstündə qədd - qamətli Nuru paşa vüqarla oturmuşdu. O, gah Nağı bəy
Şeyxzamanlı ilə, gah da Əşrəf bəylə şirin-şirin söhbət edirdi. Hiss olunurdu gi, hər
ikisilə çoxdan tanışdır. O:
- Nağı bəy, - dedi, - Qazaxdan başlayaraq hər yerdə səni soruşurdum. Elə
hey gözüm səni axtarırdı. Ötən il İstanbulda Heydər paşa stansiyasında
ayrıldığımızdır. Gəncədə mənə dedilər ki, Yevlağa gəlib Əşrəf bəyin yanında
gözləyəcəksen. Nə yaxşı oldu ki, iki dostumu birgə görmək xoşbəxtliyi mənə
qismət oldu. Allaha min şükür, Sizi sağ-salamat gördüm,
demək səfərim də uğurlu
keçəcək.
Əşrəf bəy:
- Paşam, - dedi, bizim torpağa xoş məramla qədəm qoyanı qurbanla, xoş
üzlə qarşılayırıq. Pis niyyətlə gələni isə boz üzlü silahla... Bu, bizim
babalarımızdan qalma mirasdır. Onu demək artıqdır, biz din və dilbir qardaşıq. Bu
ağır günümüzdə bizə hərbi köməklə təşrif gətirmisiniz. Fikir verin, bu yığışanların
sevincinə, yayın cırhacırında heç bir silahın gücünə bu qədər əhalini buraya
toplaya bilməzsən. Sizin ordunun Qazağa çatmaq xəbərini eşidəndən xalq sevinc
içindədir.
Qəlbi kövrök hisslər içində çırpınan Nağı bəy Şeyxzamanlı köksünü ötürüb,
atının üstündə bir az da dikəldi; sağa və sola boylanıb:
- İlahi, - dedi, - bu sevinci mənim məzlum xalqıma çox görmə. Ona bu işıqlı
istiqlal yolunda xeyir-dua ver.
Yığışan camaatın sevinci yerə-göyə sığmırdı. Yol boyu boğazı qotazlı
erkəklər qurban kəsilir, camaat çalıb-oynayırdı. İzdiham dəniz kimi dalğalanır,
alqış səsindən qulaq tutulurdu. Ulu Şirvan düzü belə təntənə, təlatüm görməmişdi.
Gündə yanıb qaralmış tunc
sifətli rəiyyət, kəndli ahəngdar səslə xilaskarı olacaq
din qardaşlarını alqışlayırdı. Qarılar, qocalar sevincdən kövrəlib ağlayırdı.
Onlar açıq havada qurulmuş kürsünün yanına çatanda, hazır dayanmış
çilovdarlar üzəngini tutdular. Enlikürək, tökmə bədənli Əşrəf bəy qabağa düşüb
qonaqları xitabat kürsüsünə dəvət elədi. İzdihama baxanda özü də çaşıb qaldı. Gur
və məğrur səslə:
- Camaat, - dedi, - çoxdan gözlədiyimiz qardaşlarımıza qovuşduq.
Hamı sakitləşib diqqət kəsildi. Bayaqkı qarma-qarışıq səslərdən əsər-əlamət
qalmamışdı. Ani olaraq nəfəs dərən Əşrəf bəy bir az toxtadı. Gözlərini ümidlə
onlara zilləyən adamlar sıx-sıx dayanmışdılar. Bu dərin sükutu bir az aralıda
otlayan atların fınxırmaları, kəsik kişnərti pozurdu.
- Yüz ildən çox gavurlar bizim qanımızı sordular, var-dövlətimizin çox
hissəsini əlimizdən aldılar. İndi din və dil qardaşlarımızla əl-ələ verib yaşayacağıq.
Xoş gəlib, gözümüz üstə yeri var türk ordusunun. Onun komandanı general Nuru
paşanı alqışlayırıq.
Bir-birinə qarışan alqış səsləri Şirvanın sinəsini yarıb keçən ana Kürə qədər
sakitləşmədən uğuldayırdı.
- Bu gün bizim bir xilas yolumuz var. Ancaq özümüz də cavanlarımızdan
əsgər toplamalıyıq. Hər birimiz
oğlumuzu əsgər verməsək, ordu yaratmasaq, türk
qardaşlarımızla çiyin-çiyinə vuruşmasaq, gavur zəncirini yenidən boynumuza
salmış oluruq. Bu saat, bu gün bizim ən böyük təhlükəmiz Bakıdan və
Zəngəzurdan başlayaraq, rusla birləşib millətimizi qıra-qıra gələn erməni
daşnaklarıdır. Onların qabağına çıxmaq üçün cavanlarımız silaha sarılmalıdırlar.
Şərqin müdrik şairi şeyx Sədi Şirazi demişdir:
Oğlunu yanında bəsləsə hər kəs,
Övladı hərb vaxtı döyüşə bilməz.
Bərkdən-boşdan çıxıb güləşən ərlər,
Döyüşdə göstərər böyük hünərlər.
Naz-nemət içində bəslənən insan,
Qorxar hərb zamanı görəndə meydan.
Gəlin ulu müdriklərin vəsiyyətinə əməl edək.
Əşrəf bəy çiyninə toxunan əldən geriyə döndü. Arxasında general Nuru paşa
dayanmışdı. O gülümsəyib:
- Müdrik şerə görə çox sağ ol, - dedi. Əşrəf bəy bir addım sola çəkilib, -
buyurun, - dedi, - paşam.