ŞӘMİsтan nәZİRLİ

Azərbaycan Xarici İşlər nazirinin müavini idi. O getdi İrana. İndiyə kimi də heç bir 
xəbər-ətər yoxdu. 
Mən XI ordunun Gəncədə törətdiyi dəhşətlərin şahidiyəm. Bolşevik ordusu 
vağzal tərəfdən, ermənilər isə Bağmanlardan şəhəri güclü top atəşinə tütdular. 
Bolşeviklər gələn axşamı atam evə bərk hirsli gəldi. Şəhərin komendantı 
general-mayor Əmir Kazım Mirzə Qacarın, Gəncədə yerləşən birinci süvari 
diviziyasının komandiri general Cavad bəy Şıxlinskinin vəzifələrindən azad 
edilmələri onu bərk əsəbiləşdirmişdi. Atamın yavəri dedi ki, XI Ordunun 
qərargahından gələn zabitlər bizim komanda heyəti ilə çox kobud rəftar edirlər. 
Azərbaycanlı zabitləri işdən çıxardıb özlərininkini qoymaq istəyirlər. Gözətçi 
məntəqələrinə öz adamlarını təyin edirlər. On birinci ordudan gələn zabitlərin 
əksəriyyəti ermənidir. Nə Gəncə atıcı alayının, nə də Şəki süvari alayının əsgər və 
zabitləri buna razılıq vermirlər. Hamı bir səslə etirazını bildirir. 
Oğul, Gəncə qırğınının ilkin səbəbi ermənilərin aravurması oldu. Daha çox 
onlar özlərini “qalib” kimi aparırdılar. 
Mayın iyirmi beşindən iyirmi altısına keçən gecə şəhərin ermənilər yaşayan 
hissəsindən toplar və pulemyotlardan atəş başladı. Yerli ermənilərin satqınlığı, 
xəyanəti tam üzəçıxdı. Bizim inadla vuruşan əsgərlərimiz ruslardan çoxlu əsir 
almışdılar. Yerli əhali üsyan edən döyüşçülərimizə canla-başla kömək edirdi. 
Mayın iyirmi yeddisi idi, yoxsa bilmirəm, iyirmi səkkizi idi. Bakıdan gələn zirehli 
qatar stansiyanı ələ keçirtdi. Bundan sonrakı iki gündə də hər iki tərəfdən atəş 
dayanmadı. Bolşeviklərin qabağına düşüb yol göstərən ermənilər şəhərin 
müsəlman hissəsində qanı su yerinə axıtdılar. Mayın otuz birində XI Ordu şəhərə 
girdi. Azərbaycanlılara qarşı vəhşilik, talan, qırğın daha da gücləndi. Şəhərin bütun 
küçələri insan meyidi ilə dolu idi. Su quyularının hamısı meyidlə doldurulmuşdu. 
Bolşeviklərlə ermənilər bunu qəsdən eləmişdilər ki, şəhərin müsəlman əhalisi 
içməyə su tapmasın. Meyidləri basdırmağa imkan vermirdilər, camaata acıq 
verirmiş kimi meyidləri ata, camışa qoşub şəhərin kənarına atırdılar. 
Həyatımda bundan dəhşətli səhnə, bundan böyük vəhşilik görməmişəm. Belə 
vəhşiliyi ancaq sizin kommunistlər eləyə bilər, - deyib çox sərt sifətlə mənə baxdı. 
- Mən kommunist deyiləm. Leyla xanım. 
- Hə, nə yaxşı - deyib, təəccübləndi, - görürəm bolşeviklərə qarşı vuruşan 
milli ordu sərkərdələri ilə də ona görə canfəşanlıqla material toplayırsan. Bu daha 
pis, səni elə kommunist olmadığına görə də dolaşdıra bilərlər. 
- Leyla xanım, mənim yaşıdlarımın çoxusu ona görə kommunist olurlar ki, 
əllərinə vəzifə keçirsinlər. Mənim isə bu barədə iştaham koruşdur.  Vəzifə sahibi 
olsaydım, üç gün Tbilisidə sizi gözləyə bilməzdim. Yoxsa, qayıdan kimi məni 
vəzifədən qovardılar. 
Yaman sərtləşmişdik, az qala dalaşacaqdıq. Mənim kommunist olmamağım 
çulumu sudan çıxartdı, bizi barışdırdı. 
1920-ci ilin avqustunda şəhərə vəba xəstəliyi yayıldı, - deyib köksünü ötürən 
Leyla xanım söhbətinə davam etdi. Atamdan isə heç bir xəbər yox idi. Deyirdilər 
ki, general Cavad bəy Şıxlinski, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov, Sarı 
Ələkbər, Qaçaq Qəmbər, atam böyük bir dəstə ilə meşələrdə vuruşurlar, 
bolşeviklərə tabe olmaq istəmirlər. Bir azdan atamın həlak olması xəbərini 

---

eşitdik.
45
 Biz bir müddət zirzəmidə yaşadıq. Gəncədə vəziyyət çox pis idi. Əhalini 
milçək kimi qırırdılar: günahlını da, gunahsızı da, həbsxanalar adamla dolu idi. 
Yəqin dostunuz Seyfulla Sizə demiş olar, atam həm də yaxşı rəssam olub. O 
dəhşətli ildə əsərləri it-bata düşdü. Bir neçəsini saxlaya bilmişəm: “Qars 
mənzərələri”, “Balakən dağları”... Qırx altı yaşında həlak olan polkovnik atamın 
bircə fotoşəkli qalıb, o da at üstündə Qars şəhərində çəkilib. 
- Leyla  xanım,   o   qarışıq  vaxtda Balakənə necə gəlib çıxdınız? 
- Çox çətinliklə, atamın bir dostu bizi xilas elədi. Anamın    yanına Balakənə 
gəldik. Anamla atam 1904-cü ildə Qarsda evləniblər. 
Anam briqada komandirinin qızı olub, milliyyətcə polyakdır. Felisin 
Stanislavovna Krinseviç - Qicdeu. Anam Varşavadakı məşhur zadəgan nəslindən 
idi. Ailədə iki bacı idik; kiçik bacım Tamara uşaqkən vəfat edib. 
- Yenə kinayəli zarafat edir - mənim isə üzüm bərkdi. Hələ də yaşayıram. Bu 
il səksənin arxasını yerə vuracam. 
Bütün bunları daxili təlatümlə, göz yaşlarını içində boğaraq danışan Leyla 
xanım söhbətimizin sonunda yenə zarafatından qalmadı. 
- Özünü gözlə, oğul. 
- Nədən, Leyla xanım? - dedim. DTK-dan, milisdən,  adam güdənlərdən... 
- Niyə ki, neyləmişəm? 
- Sən heç nə eləməmisən, hələlik... Mənim  isə ağzım qızışdı,  çox şeyi 
danışdım. Dediyimin hamısını yazıb özünü xata-balaya salma. 
- Çalışaram,    Sizin    istəyinizcə olsun, - deyib inamla söz verdim. 
Leyla xanımla söhbətimiz 1985-ci il noyabrın 14-də olmuşdu. Bu tarixi mən 
cib dəftərçəmdə də qeyd eləmişəm. Bu yazını isə 22 iyun 1992-ci ildə qələmə 
almışam. Leyla xanımın mənə tövsiyə elədiyi ehtiyata ehtiyac qalmadı. 
 
İyun, 1992-ci il.  
Mərdəkan sanatoriyası. 
  
 
Polkovnik Ş
İRİN BƏY
 
Kəsəmənli 
  
1918-20  illərdə hansı generallarımız Azərbaycan Ordusunda xidmətdə olub? 
Sovet Hökuməti suqut etdikdən sonra yeni, azad Azərbaycanımızda bu haqlı sualı 
tez-tez eşitmək olur. 
Əlbətdə, ən əvvəl iki şöhrətli generallarımızın adını xatırlamaq 
borcumuzdur: Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov. Milli silahlı 
qüvvələrimizin yaradılmasında və təşkilində bunların xidmətləri əvəzsizdir. 
1918-20-ci illərdə Azərbaycan Ordusunda ilk topoqraf generalımız 
                                                 
45
 Кеçmiş milli оrdu zаbiti, 95 yаşlı Раmаzаn Həmzət оğlu Хəlilоv şаhidlik vеrir ki, pоlkоvnik Dаniyаl bəyi Gəncə 
ÇК-sının sədri Тuхаrеli 1920-ci ilin iyunundа həbs еdib, şаşkа ilə dоğrаmışdır. müəl. 
 

---