söhbətində. Nəyi unutsam da aşıq
məclisinə getməyi, qoşma əzbərləməyi, əhvalat
öyrənməyi unutmadım.
- Murad dayı, polkovnik Şirin bəylə qohumluğunuz varmı?
- Şirin bəyin xalası nəvəsiyəm. Mən Xanım Hacımuradalı qızının oğluyam.
Bütün bildiklərimi mənə nənəm danışıb. Şirin bəyin şəkilləri də bizə nənəmdən
yadigar qalıb. Yadımdadır, nənəm nağıl elərdi ki, Şirin bəy Birinci Dunya
müharibəsindən qayıdanda hamı - bütün kənd camaatı görüşünə gəlmişdi. O,
sinəsində “Müqəddəs Georgi” ordenilə gəlsə də, ayağından yaralanmışdı. Bir
müddət
müalicə olunub, yenidən “Dikaya diviziya”nın tərkibində hərbi
xidmətini davam etdirib. Sonra Azərbaycan Demokratik Hökumətinin sıralarında
yüksək rütbəli zabit kimi qulluq edib.
- Deyirlər, şair Əfqan Şirin bəyin orden alması münasibətilə şer yazıb.
47
Amma heç yerdə çapda yoxdu. Hətta Çoban Əfqanın yeganə “Şerlər” kitabına belə
düşməyib. Siz o şeri bilirsinizmi?
- Oğul, qocalıq üstümü alsa da, yaddaşımdan şikayətim yoxdu. Əvvəla, onu
deyim ki, şair Çoban Əfqan bizim nökərimiz olub. Çox təbli, istedadlı şair imiş.
Nökər, çoban olmasına baxmayaraq Şirin bəy onunla dostluq edərmiş. 1919-cu ildə
Qazağa gələn Şirin bəyi şair Çoban Əfqan şerlə qarşılayır. “Bu bəyin” adlı şeri
aşıqlar biz uşaq olanda oxuyardılar. 1930-cu illərdə aşıqlara necə təpindilərsə, xırp
səslərini kəsdilər. Şer belədi:
Bir imdad istərəm, ya şahi-mərdan,
Üzülməsin eldən əli bu bəyin.
Bağban da bəslədi bar gətirməyə,
Dağılmasın dəsti-külü bu bəyin.
Özündən də qabaq gəlmişdi namən,
Görüşünə gəldi Qazax, Kəsəmən,
Cəfərağa yurdu çiçək, yasəmən,
Şad olubdu oymaq, eli bu bəyin.
Mahal unudarmı belə canları,
Hacı Axund kəsdiyi qurbanları.
Xələtlə qarşıladı cavanları,
Paylandı qumaşı, alı bu bəyin.
Əl uzatsam əlin mənə yetirsin,
Hər nə qulluq desəm, onu bitirsin,
Toplar qılınclasın, əsir gətirsin,
Qurşasın kəməri əli bu bəyin.
Belə bir ağamla çıxaydım ova,
Qüdrətin şəmşirin çəkərlər suya,
47
Şеri еşitdiyim kimi də təqdim еdirəm - müəl.
Əfqan gecə gündüz eylərdi dua,
Nə xoşdu, danışır dili bu bəyin.
1991-ci il.
İLK HƏRBİ NÜMAYİŞ
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-20-ci illərdəki fəaliyyət dövrünə
qısaca nəzər salsaq, bir çox yeniliklərin şahidi olarıq.
1918-ci il Bakıda, ümumiyyətlə Azərbaycanda çox təlatümlü və həyəcanlı
keçmişdir. Mart qırğını,
yerli bolşeviklərlə döyüşlər, bundan əlavə də türklərin,
ingilislərin gəlib-getməsi, o biri tərəfdən də ağqvardiyaçı Denikin ordusunun qara-
qorxusu meydana çıxdı. Yalnız on səkkizinci ilin dekabr ayında azad nəfəs almaq
mümkün oldu. İndi Azərbaycanda nə dost vardı, nə də düşmən, bircə Dərbənd
yaxınlığında gəlib dayanan Denikin ordusundan təhlükə gözlənilirdi. Noyabrın
birində hərbi nazir təyin olunan general Mehmandarov həmin ayın 25-də
“Azərbaycan vətəndaşlarına” adlı vətənpərvər yazısı ilə xalqa müraciət etdi.
Yeni gələn 1919-cu il daha uğurlu idi. Ordunun sayı 40 minə çatdırıldı.
Praporşiklər, artilleriya və minaaxtaranlar məktəblərinin yeni buraxılışı oldu. Bu
ildə tam azad nəfəs alan respublikamız Qarabağda qayda-qanun yaratmağı da
unutmadı. Marığa yatan, özlərini sakit aparan namərd erməni daşnakları
Azərbaycan ordusunun silahının sərt üzündən ehtiyat edirdilər. Andranikin quldur
dəstəsi Zəngəzurun böyür-başında hərlənirdi. O, aprel ayında
general Cavad bəy
Şıxlinskinin yenilməz diviziyası ilə döyüşə girməyə cəsarət etməyib İrəvana
qayıtmışdı. Dro ilə birləşib yenidən Qarabağ və Zəngəzura hücum planı
hazırlayırdı. İkiüzlü erməni siyasətinə bel bağlamayan Azərbaycan hökuməti 1919-
cu il yanvarın ilk günlərində Cəbrayıl, Zəngəzur və Şuşa qəzalarını Gəncə
quberniyasından ayırıb Qarabağ general-qubernatorluğunu yaratdı. Xosrov bəy
Sultanov general-qubernator təyin edildi.
Mart ayının 19-da Baş Qərargahın Baş İdarəsi yaradıldı. Bilavasitə operativ
məsələləri həll edən idarəyə rəis Krım hökumətinin sabiq başçısı, general-leytenant
Məmməd bəy Sulkeviç təyin edildi. Nisbətən sakit keçən bu ildə hərbiyyə naziri
Səməd bəy Mehmandarov hələ yanvarın 31-də Gəncədə Novruz bayramı
münasibətilə hərbi nümayiş keçirilməsinin hazırlığına belə bir əmr verdi:
“Mart ayının 22-də Gəncə şəhərində Novruz bayramı münasibətilə Gəncə
qarnizonunun və Azərbaycan ordusunun digər hissələrinin iştirakı ilə, həm də
Cavanşir alayından bölük, II Bakı alayından tabor çağırmaqla parad keçirmək
nəzərdə tutulur.
Bayram mərasimində qoşunların iştirakı müstəqil Azərbaycan Respublikası
xalqının şənliklərinə milli bayram xarakteri veriləcək
və bundan başqa bu parad
hərbi hissələrin sıra təliminə baxış olacaqdır.
Yuxarıdakıları nəzərə alaraq komandirlərin müəyyən edilmiş müddətə öz
hissələrini baxışa əla hazırlaması və təqdim etmələri gərəkdir.
Əslini imzaladı:
Ali Baş Qərargahın rəisi
Polkovnik Həbib bəy Səlimov”.
Respublika Mərkəzi Dövlət Yeni Tarix arxivində saxlanılan on doqquzuncu
ilə məxsus sənədlərdə göstərilir ki, Novruz bayramını nəinki yerli əhali, Milli
Ordu da çox təntənəli keçirmişdir.
Novruz bayramı münasibətilə hərbi nümayiş martın 22-də səhər saat 11-də
Gəncənin Artilleriya meydanında keçmişdir. Bu münasibətlə nazirliyin baş mollası
əzan çəkmiş və xeyir-dua diləmişdir.
Müdafiə naziri general Səməd bəy Mehmandarov isə Azərbaycan Parlamenti
və öz adından gənc ordu heyətini bayram münasibətilə təbrik
etmiş və onlara
gələcək işlərində müvəffəqiyyətlər arzulamışdır.
Nizami addımlarla meydandan keçən əsgər və zabitlər həmin təntənə üçün
bəstələnmiş belə bir şərqi-marşı oxumuşlar:
Şükür Xuda, şadlıqla Novruz oldu,
Düşmənlərin gözü kor, Novruz oldu.
Neçə müddət möhtac idik düşmənə,
Yaramazdıq onun heç bir işinə.
İndi vurar hər kəs bir daş başına,
Şükür Allaha şadlıqla Novruz oldu,
Düşmənlərin gözü kor, Novruz oldu.
Lazımdır hamı verək əl-ələ,
Başqa millət şanı olmasın belə,
Görməsin Allah, daha zəlzələ,
Şükür Allaha şadlıqla, Novruz oldu.
Düşmənlərin gözü kor, Novruz oldu.
Təbrik edirik şanlı Səməd paşanı
48
,
Etsin Allah həmişəlik şanını,
Minə qədər etsin Allah yaşını,
Şükür Allaha, şadlıqla Novruz oldu,
Düşmənlərin gözü kor, Novruz oldu.
Bu, 1919-cu il martın 22-də keçirilən Azərbaycan Ordusunun ilk bayramı
oldu. İkinci belə bir bayram-nümayişini ordumuz həmin il mayın 28-də keçirdi.
Bayram-nümayiş azad Azərbaycan Respublikasının yaranmasının bir illiyinə həsr
olunmuşdu.
48
Мüdаfiə nаziri, gеnеrаl Səməd bəy Меhmаndаrоv - müəl.