1920-ci il martın 22-də keçirilən istiqlaliyyət bayramını bir ay sonra - 1920-
ci il aprelin 28-də bolşevik-daşnak ordusu qanla suvardı. Siyasi süquta uğrayan
Azərbaycan Demokratik Respublikasının mübarizləri zəfər yürüşlü bayramı son
nəfəsə qədər unutmadılar. O bəxtiyar günü ömrünə əbədi həkk edən Mirzə Bala
Məmmədzadə mühacirətdə yana-yana yazırdı:
“1920-ci il martın 22-də Novruz bayramı münasibətilə icra edilən son rəsmi
keçidi xatırlamamaq qeyri-mümkündür. Əcəba, hansı azərbaycanlı o məsud günü
xatırlamır? Ordunun qabiliyyət və intizamı, mənəviyyatı təsəvvür olunmaz
dərəcədə fövqəladə idi. Xarici aləm az bir müddət ərzində vəsaitsizlik içində bu
qədər müntəzəm təşkilata malik bir əsgəri qüvvə vücudə gətirdiyimizə heyran
qalmışdı. Əhalidən çoxu duyduğu həyəcandan ağlayırdı.
O gün Azərbaycanın ən şanlı, ən bəxtiyar günü idi. (M.B.Məmmədzadə,
“Azərbaycan Milli hərəkatı”ndan, “Azərb.Ordusu” qəzeti, 30 sentyabr 1993-
cü il).
Arxivdə saxlanan ən maraqlı sənədlərdən biri də Azərbaycan
Respublikasının ordusunda türk dilinin dövlət dili kimi təsdiq edilməsi barədə
verilən Ali Baş qərargahın 89 nömrəli əmrnaməsidir. Hərbi nazir haqlı olaraq
bildirir ki, Azərbaycan ordusunda xidmət etmək istəyən hər bir şəxs türk dilini
öyrənməli və bu sahədə açılan kurslarda savadını artırmalıdır.
İnanırıq ki, yetmiş ildən çox birtərəfli öyrəndiyimiz tariximizin səhifələri bu
günkü oxucularımız üçün də maraqlı olacaqdır.
HƏRBİ MƏTBUAT
TARİXİMİZDƏN
Hər birimiz bu məcmuəni oxuyub
istiqlalımız üçün iş görməliyiz.
Məmməd Həsən TAHİROV
Azərbaycanda hərbi mətbuatın tarixi nə vaxtdan başlanmışdır? Bu sahədə
indiyədək araşdırmalar aparılmadığından suala dəqiq cavab vermək qeyri-
mümkündur. Əgər söhbət qəzet nəşrindən və hərbi mövzuda yazılardan gedirsə,
onun tarixi rusların Zaqafqaziyanı işğalından sonraya düşür.
1828-ci ildən Tiflisdə rus dilində nəşrə başlayan “Tiflisskiye vedomosti”
qəzetinin ayrı-ayrı nömrələrində Azərbaycan süvari alayları ilə bağlı yazıları və
Əlahiddə Qafqaz ordu qərargahında hərtərəfli biliyə malik alim kimi tanınan
polkovnik Abbasqulu ağa Bakıxanovun xidmətini xüsusi qeyd etməliyik. Rəsmi
hərbi qulluqda olan Abbasqulu ağa ayrıca qəzet və ya jurnal nəşr etdirməmişdir.
Lakin həmin qəzetin səhifələrində Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələri
barədə orijinal və tərcümə əsərləri ilə çıxış etmişdir.
Bu barədə biz Azərbaycan mətbuatı tarixinin mahir araşdırıcısı, filologiya
elmləri namizədi mərhum Nəriman Zeynalovun tədqiqatında əsaslı faktlara rast
gəlirik:
“Abbasabad mühasirəsinin təsviri” (1829, №27, 30), “Müasir tarix.
Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında” (1829, №38,43), “Moskvalı
dostuma məktub” (1830, №28,53 və b.), Qarabağ əyalətinə tarixi baxış” (1836,
№86), “Car və Balakən vilayətlərinə səyahət” (1830, №81-83) və s. Məqalələrində
Azərbaycan haqqında, azərbaycanlıların məişəti, yaşayış tərzi və s. haqqında
məlumatlar verilirdi.
Qəzetdə azərbaycanlıların şifahi və yazılı ədəbiyyatları haqqında məqalələr
də dərc olunurdu. Abbasqulu ağa Bakıxanov qəzetdə tərcümə əsərləri ilə də çıxış
edirdi. Onun “Dərbəndnamə” əsərinin tərcüməsi haqqında qəzet yazmışdı: “Lazımi
mənbələrin tərcüməsi Qafqazın bu tərəfinin tarixini yeni dünyaya yayar...”
Ötən əsrdə hərbi mövzuda yazılar dərc edən ikinci qəzet alovlu vətənpərvər
Həsən bəy Zərdabinin 1875-ci il iyulun 22-də nəşrə başlayan “Əkinçi” qəzeti
olmuşdur. Ana dilli mətbuatımızın təməl daşını qoyan “Əkinçi” 1877-ci ildə “Tazə
xəbərlər” şöbəsində hərbi mövzuya daha çox yer vermişdi.
Hərbi mətbuat tariximizdən danışanda vaxtilə şahların, xaqanların və ayrı-
ayrı bəylərin, sərkərdələrin yanında mirzə kimi qulluqda olan tarixçilərin
yazılarını, hərbi-tarixi əsərləri də xatırlamağı zəruri sayırıq. Əlyazması şəklində
yayılan, rus mətbuat orqanlarında dərc olunan bu əsərlər, zənnimizcə, çağdaş
jurnalı əvəz edirdi.
Bir xeyli əvvələ - XV-XVI əsrlərə müraciət etsək, Azərbaycan tarixçisi
Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərində hərbi
qüvvələrimiz haqqında faydalı qeydlərə rast gələrik,
“XV-XVI əsrlərdə qoşunlar mənsub olduqları yerin adı ilə adlandırılmışdır.
Məsələn, Muğan, Şirvan, Qarabağ qoşunu və s.
Müharibə gözlənilən vaxt dövlətin hökmü altında olan yerlərə
istimalətnamələr (cəlbedici məktublar)göndərilib, çoxlu ənam vəd edirlər və
beləliklədə, qoşun toplanışını sürətləndirirdilər. Vilayətlərdə yaşayan əmir və
tiyuldarlar fərman alan kimi öz dəstələri ilə şahın köməyinə gələr, müharibə
qurtarandan sonra məskənlərinə qayıdardılar.
Müharibə baş tutmayanda, yaxud dövlətlərarası razılıq əldə ediləndə
sülhnamə yazılardı”, (Azərb. EA Məruzələri, XXXII c., Ş.F.Fərzəliyevin
“Həsən bəy Rumlunun “Əhsənut-təvarix” əsərində bəzi hərbi istilahlar”
məqaləsi),
Demək, indiki qəzet və jurnal vəzifəsini o vaxtkı cəlbedici çağırış məktubları
yerinə yetirirdi.
1918-20-ci illərdə isə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə hərbi
jurnalın olub-olmaması barədə hələlik əlimizdə heç bir əsas yoxdur. O vaxtlarda
hərbi mövzuda yazılar “Azərbaycan”, “Açıq söz”, “İstiqlal” və başqa mətbuat
orqanlarında dərc olunurdu. Respublika Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət Arxivində hərb
naziri, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun 1919-cu il 2 aprel
tarixli məruzəsi saxlanılır. Nazir məruzəsində göstərir ki, Azərbaycan hərb tarixi
və Azərbaycanın müxtəsər tarixi haqqında kitablar yazılıb, jurnal nəşr edilsin. Hər
bir əsgər və zabitin milli hərbi tariximizi öyrənməsi məqsədilə həmin ədəbiyyat
alay və diviziyalara paylanılsın.
General Səməd bəy Mehmandarovun bu qiymətli təşəbbüsünə ilkin səs
verən tarixi əsərlər müəllifi yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli olmuşdur. O,
“İstanbul elçisi” olanda “Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan” adlı kitabını 1919-
21 -ci illərdə İstanbulda nəşr etdirir. Tarixçi Cahangir Zeynaloğlunun 1920-ci ildə
yazdığı “Müxtəsər Azərbaycan tarixi” elmi publisistik və tarixi əsəri də 1924-cü
ildə İstanbulda işıq üzü gördü.
İstilaçı rus ordusunun süngüsü ilə süquta yetən Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyəti ziyalılarının çox işıqlı arzuları yarımçıq qaldı. Onların ən mühüm
arzularından biri də Milli Ordumuzun tarixi salnaməsini yazmaq idi.
Bəs Azərbaycanda ilk rəsmi hərbi jurnal nə vaxt yaranmışdır, onun naşiri
kim olmuşdur? “Savadlı Qırmızı Əsgər” adlı ilk hərbi jurnal 1922-ci il sentyabrın
1-də Bakıda nəşr olunmuşdur. Ayda bir dəfə nəşr olunan, əsgərlər və zabitlər üçün
nəzərdə tutulan siyasi, ictimai, ədəbi-elmi məcmuə yeni yaranmış Azərbaycan
diviziyasının orqanı idi. Naşiri və məsul redaktoru komissar Hüseyn Rəhmanov
olmuşdur. Jurnalın əsas mövzusu əsgərlərin savadlanması, onların döyüş hazırlığı,
silaha qulluq qaydaları, əsgər və ordu həyatından yumorlar, ədəbi-bədii yazılar
dərc etmək idi. Bədii nümunələr də özlüyündə əsgərlərin vətənpərvərlik hisslərinin
daha intensiv şəkildə inkişafına xidmət edirdi. Təbii ki, dövrün ədəbiyyatının
səviyyəsini bu nümunələrlə müəyyənləşdirmək ədəbi anlaşılmazlığa, yanlışlığa
səbəb olardı. Hər halda, jurnal imkanı həddinə əsgərlərin milli ideologiyasını,
savadını, dünya duyumunu dolğunlaşdırmışdır. Məsələn: jurnalın 1923-cü ildə,
beşinci nömrəsində “İzhari təşəkkür” adlı kiçik bir yazıda oxuyuruq:
“Gəncə qarnizonu alayının savad məktəblərinin müdiri yoldaş Qayıbov
İsmayıl əsgər və zabitlər arasında savadsızlığın ləğvi işində ziyadə dərəcədə səy
etmişdir”.
İlk təcrübə kimi və zəmanəsinin ab-havasına müvafiq olaraq jurnalda gedən
yazıların əksəriyyətinin sənətkarlıq baxımından səviyyəcə aşağı olması təbii idi.
Lakin bu, jurnalın məramnamə anlamında tarixi xidmətlərinə zərrəcə xələl gətirə
bilməz.
Milli Ordumuzu yeni gələn Şura hökuməti məhv etdikdən sonra Azərbaycan
Hərbi İnqilab Komitəsi 1920-ci il iyunun 21-də hərbi məhəlli birləşmələrin
yaradılması haqqında yeni qərar verdi. Bu birləşmələr “Azərbaycan Birləşmiş atıcı
diviziyası” adı ilə fəaliyyət göstərirdi.
1924-1928-ci illərdə ordunun yenidən qurulması üçün ölkədə hərbi islahatlar
həyata keçirilirdi. Hərbi mətbuatın kəmiyyət artımına, hərbi nəşrlərin keyfiyyətcə
inkişafına diqqət artırıldı. 1920-ci ildən fəaliyyətə başlayan, Azərbaycan
diviziyasının orqanı olan, “Qızıl əsgər” qəzetinin nəzdində hərbi yazıçı Hacıbaba
Nəzərlinin rəhbərliyi ilə hərbi nəşriyyat yaradıldı. Bu nəşriyyatın buraxdığı
kitabların əksəriyyəti tərcümə ədəbiyyatından ibarət idi. Xırda-para nizamnamə və
kitabçaları çıxmaq şərtilə nəşriyyatın işıq üzünə çıxardığı orijinal əsərlərdən yalnız
general Əliağa Şıxlinskinin iki hərbi əsəri mövcuddur - “Ruscadan türkcəyə qısa
Dostları ilə paylaş: |