ŞӘMİsтan nәZİRLİ



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə91/157
tarix13.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#9969
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   157

1920-ci il martın 22-də keçirilən istiqlaliyyət bayramını bir ay sonra - 1920-
ci il aprelin 28-də bolşevik-daşnak ordusu qanla suvardı. Siyasi süquta uğrayan 
Azərbaycan Demokratik Respublikasının mübarizləri zəfər yürüşlü bayramı son 
nəfəsə qədər unutmadılar. O bəxtiyar günü ömrünə əbədi həkk edən Mirzə Bala 
Məmmədzadə mühacirətdə yana-yana yazırdı: 
“1920-ci il martın 22-də Novruz bayramı münasibətilə icra edilən son rəsmi 
keçidi xatırlamamaq qeyri-mümkündür. Əcəba, hansı azərbaycanlı o məsud günü 
xatırlamır? Ordunun qabiliyyət və intizamı, mənəviyyatı təsəvvür olunmaz 
dərəcədə fövqəladə idi. Xarici aləm az bir müddət ərzində vəsaitsizlik içində bu 
qədər müntəzəm təşkilata malik bir əsgəri qüvvə vücudə gətirdiyimizə heyran 
qalmışdı. Əhalidən çoxu duyduğu həyəcandan ağlayırdı. 
O gün Azərbaycanın ən şanlı, ən bəxtiyar günü idi. (M.B.Məmmədzadə, 
“Azərbaycan Milli hərəkatı”ndan, “Azərb.Ordusu” qəzeti, 30 sentyabr 1993-
cü il). 
Arxivdə saxlanan ən maraqlı sənədlərdən biri də Azərbaycan 
Respublikasının ordusunda türk dilinin dövlət dili kimi təsdiq edilməsi barədə 
verilən Ali Baş qərargahın 89 nömrəli əmrnaməsidir. Hərbi nazir haqlı olaraq 
bildirir ki, Azərbaycan ordusunda xidmət etmək istəyən hər bir şəxs türk dilini 
öyrənməli və bu sahədə açılan kurslarda savadını artırmalıdır. 
İnanırıq ki, yetmiş ildən çox birtərəfli öyrəndiyimiz tariximizin səhifələri bu 
günkü oxucularımız üçün də maraqlı olacaqdır. 
  
  
 
HƏRBİ MƏTBUAT
 
TARİXİMİZDƏN 
 
  
Hər birimiz bu məcmuəni oxuyub 
istiqlalımız üçün iş görməliyiz. 
 
Məmməd Həsən TAHİROV 
 
 
Azərbaycanda hərbi mətbuatın tarixi nə vaxtdan başlanmışdır? Bu sahədə 
indiyədək araşdırmalar aparılmadığından suala dəqiq cavab vermək qeyri-
mümkündur. Əgər söhbət qəzet nəşrindən və hərbi mövzuda yazılardan gedirsə, 
onun tarixi rusların Zaqafqaziyanı işğalından sonraya düşür. 
1828-ci ildən Tiflisdə rus dilində nəşrə başlayan “Tiflisskiye vedomosti” 
qəzetinin ayrı-ayrı nömrələrində Azərbaycan süvari alayları ilə bağlı yazıları və 
Əlahiddə Qafqaz ordu qərargahında hərtərəfli biliyə malik alim kimi tanınan 
polkovnik Abbasqulu ağa Bakıxanovun xidmətini xüsusi qeyd etməliyik. Rəsmi 
hərbi qulluqda olan Abbasqulu ağa ayrıca qəzet və ya jurnal nəşr etdirməmişdir. 


Lakin həmin qəzetin səhifələrində Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələri 
barədə orijinal və tərcümə əsərləri ilə çıxış etmişdir. 
Bu barədə biz Azərbaycan mətbuatı tarixinin mahir araşdırıcısı, filologiya 
elmləri namizədi mərhum Nəriman Zeynalovun tədqiqatında əsaslı faktlara rast 
gəlirik: 
“Abbasabad mühasirəsinin təsviri” (1829, №27, 30), “Müasir tarix. 
Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında” (1829, №38,43), “Moskvalı 
dostuma məktub” (1830, №28,53 və b.), Qarabağ əyalətinə tarixi baxış” (1836, 
№86), “Car və Balakən vilayətlərinə səyahət” (1830, №81-83) və s. Məqalələrində 
Azərbaycan haqqında, azərbaycanlıların məişəti, yaşayış tərzi və s. haqqında 
məlumatlar verilirdi. 
Qəzetdə azərbaycanlıların şifahi və yazılı ədəbiyyatları haqqında məqalələr 
də dərc olunurdu. Abbasqulu ağa Bakıxanov qəzetdə tərcümə əsərləri ilə də çıxış 
edirdi. Onun “Dərbəndnamə” əsərinin tərcüməsi haqqında qəzet yazmışdı: “Lazımi 
mənbələrin tərcüməsi Qafqazın bu tərəfinin tarixini yeni dünyaya yayar...” 
Ötən əsrdə hərbi mövzuda yazılar dərc edən ikinci qəzet alovlu vətənpərvər 
Həsən bəy Zərdabinin 1875-ci il iyulun 22-də nəşrə başlayan “Əkinçi” qəzeti 
olmuşdur. Ana dilli mətbuatımızın təməl daşını qoyan “Əkinçi” 1877-ci ildə “Tazə 
xəbərlər” şöbəsində hərbi mövzuya daha çox yer vermişdi. 
Hərbi mətbuat tariximizdən danışanda vaxtilə şahların, xaqanların və ayrı-
ayrı bəylərin, sərkərdələrin yanında mirzə kimi qulluqda olan tarixçilərin 
yazılarını, hərbi-tarixi əsərləri də xatırlamağı zəruri sayırıq. Əlyazması şəklində 
yayılan, rus mətbuat orqanlarında dərc olunan bu əsərlər, zənnimizcə, çağdaş 
jurnalı əvəz edirdi. 
Bir xeyli əvvələ - XV-XVI əsrlərə müraciət etsək, Azərbaycan tarixçisi 
Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərində hərbi 
qüvvələrimiz haqqında faydalı qeydlərə rast gələrik, 
“XV-XVI əsrlərdə qoşunlar mənsub olduqları yerin adı ilə adlandırılmışdır. 
Məsələn, Muğan, Şirvan, Qarabağ qoşunu və s. 
Müharibə gözlənilən vaxt dövlətin hökmü altında olan yerlərə 
istimalətnamələr (cəlbedici məktublar)göndərilib, çoxlu ənam vəd edirlər və 
beləliklədə, qoşun toplanışını sürətləndirirdilər. Vilayətlərdə yaşayan əmir və 
tiyuldarlar fərman alan kimi öz dəstələri ilə şahın köməyinə gələr, müharibə 
qurtarandan sonra məskənlərinə qayıdardılar. 
  
Müharibə baş tutmayanda, yaxud dövlətlərarası razılıq əldə ediləndə 
sülhnamə yazılardı”, (Azərb. EA Məruzələri, XXXII c., Ş.F.Fərzəliyevin 
“Həsən bəy Rumlunun “Əhsənut-təvarix” əsərində bəzi hərbi istilahlar” 
məqaləsi), 
Demək, indiki qəzet və jurnal vəzifəsini o vaxtkı cəlbedici çağırış məktubları 
yerinə yetirirdi. 
1918-20-ci illərdə isə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə hərbi 
jurnalın olub-olmaması barədə hələlik əlimizdə heç bir əsas yoxdur. O vaxtlarda 
hərbi mövzuda yazılar “Azərbaycan”, “Açıq söz”, “İstiqlal” və başqa mətbuat 
orqanlarında dərc olunurdu. Respublika Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət Arxivində hərb 
naziri, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovun 1919-cu il 2 aprel 


tarixli məruzəsi saxlanılır. Nazir məruzəsində göstərir ki, Azərbaycan hərb tarixi 
və Azərbaycanın müxtəsər tarixi haqqında kitablar yazılıb, jurnal nəşr edilsin. Hər 
bir əsgər və zabitin milli hərbi tariximizi öyrənməsi məqsədilə həmin ədəbiyyat 
alay və diviziyalara paylanılsın. 
General Səməd bəy Mehmandarovun bu qiymətli təşəbbüsünə ilkin səs 
verən tarixi əsərlər müəllifi yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli olmuşdur. O, 
“İstanbul elçisi” olanda “Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan” adlı kitabını 1919-
21 -ci illərdə İstanbulda nəşr etdirir. Tarixçi Cahangir Zeynaloğlunun 1920-ci ildə 
yazdığı “Müxtəsər Azərbaycan tarixi” elmi publisistik və tarixi əsəri də 1924-cü 
ildə İstanbulda işıq üzü gördü. 
İstilaçı rus ordusunun süngüsü ilə süquta yetən Azərbaycan Demokratik 
Cümhuriyyəti ziyalılarının çox işıqlı arzuları yarımçıq qaldı. Onların ən mühüm 
arzularından biri də Milli Ordumuzun tarixi salnaməsini yazmaq idi. 
Bəs Azərbaycanda ilk rəsmi hərbi jurnal nə vaxt yaranmışdır, onun naşiri 
kim olmuşdur? “Savadlı Qırmızı Əsgər” adlı ilk hərbi jurnal 1922-ci il sentyabrın 
1-də Bakıda nəşr olunmuşdur. Ayda bir dəfə nəşr olunan, əsgərlər və zabitlər üçün 
nəzərdə tutulan siyasi, ictimai, ədəbi-elmi məcmuə yeni yaranmış Azərbaycan 
diviziyasının orqanı idi. Naşiri və məsul redaktoru komissar Hüseyn Rəhmanov 
olmuşdur. Jurnalın əsas mövzusu əsgərlərin savadlanması, onların döyüş hazırlığı, 
silaha qulluq qaydaları, əsgər və ordu həyatından yumorlar, ədəbi-bədii yazılar 
dərc etmək idi. Bədii nümunələr də özlüyündə əsgərlərin vətənpərvərlik hisslərinin 
daha intensiv şəkildə inkişafına xidmət edirdi. Təbii ki, dövrün ədəbiyyatının 
səviyyəsini bu nümunələrlə müəyyənləşdirmək ədəbi anlaşılmazlığa, yanlışlığa 
səbəb olardı. Hər halda, jurnal imkanı həddinə əsgərlərin milli ideologiyasını, 
savadını, dünya duyumunu dolğunlaşdırmışdır. Məsələn: jurnalın 1923-cü ildə, 
beşinci nömrəsində “İzhari təşəkkür” adlı kiçik bir yazıda oxuyuruq: 
“Gəncə qarnizonu alayının savad məktəblərinin müdiri yoldaş Qayıbov 
İsmayıl əsgər və zabitlər arasında savadsızlığın ləğvi işində ziyadə dərəcədə səy 
etmişdir”. 
İlk təcrübə kimi və zəmanəsinin ab-havasına müvafiq olaraq jurnalda gedən 
yazıların əksəriyyətinin sənətkarlıq baxımından səviyyəcə aşağı olması təbii idi. 
Lakin bu, jurnalın məramnamə anlamında tarixi xidmətlərinə zərrəcə xələl gətirə 
bilməz. 
Milli Ordumuzu yeni gələn Şura hökuməti məhv etdikdən sonra Azərbaycan 
Hərbi İnqilab Komitəsi 1920-ci il iyunun 21-də hərbi məhəlli birləşmələrin 
yaradılması haqqında yeni qərar verdi. Bu birləşmələr “Azərbaycan Birləşmiş atıcı 
diviziyası” adı ilə fəaliyyət göstərirdi. 
1924-1928-ci illərdə ordunun yenidən qurulması üçün ölkədə hərbi islahatlar 
həyata keçirilirdi. Hərbi mətbuatın kəmiyyət artımına, hərbi nəşrlərin keyfiyyətcə 
inkişafına diqqət artırıldı. 1920-ci ildən fəaliyyətə başlayan, Azərbaycan 
diviziyasının orqanı olan, “Qızıl əsgər” qəzetinin nəzdində hərbi yazıçı Hacıbaba 
Nəzərlinin rəhbərliyi ilə hərbi nəşriyyat yaradıldı. Bu nəşriyyatın buraxdığı 
kitabların əksəriyyəti tərcümə ədəbiyyatından ibarət idi. Xırda-para nizamnamə və 
kitabçaları çıxmaq şərtilə nəşriyyatın işıq üzünə çıxardığı orijinal əsərlərdən yalnız 
general Əliağa Şıxlinskinin iki hərbi əsəri mövcuddur - “Ruscadan türkcəyə qısa 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   157




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə