ŞӘMİsтan nәZİRLİ

döyüş sözlüyü” (1926-cı il) və “İşçi-Kəndli Qızıl Ordusu topçusunun döyüş 
təlimnaməsi”. Birinci kitab. “Qoşun topçusu” (1927-ci il). 
Həmin illərdə əsgər və zabitlər üçün kiçik yaddaş kitabçaları da nəşr 
olunmuşdur. 1926-cı ildə Hacıbaba Nəzərlinin “Yaxşı atəş açmağı necə 
öyrənməli”, komissar Hüseyn Rəhmanovun “Dağ-nişançı diviziyasının on illiyi” 
(1930-cu il) və başqa əsərlər işıq üzü gördü. 
1925-ci ildən Zaqafqaziya respublikalarında hərbi tərcümə kollekiyaları 
təşkil edilir. Azərbaycan hərbi kollegiyasının baş redaktoru vəzifəsinə keçmiş 
Azərbaycan ordusunun tam artilleriya generalı Əliağa Şıxlinski (bu ali hərbi 
rütbə Əliağa Şıxlinskiyə 28 iyul 1919-cu ildə Azərbayçan Demokratik 
Cümhuriyyətinin 339 nömrəli əmrilə verilmişdir - Ş.N.) təyin olunmuşdur. 
Məşhur “Xatirələrim” əsərində həmin illəri yada salan general Əliağa Şıxlinski 
sonralar yazırdı: 
“Nizamnamələr, təlimatlar, göstərişlər və bəzi hərbi dərsliklər tərcümə 
edilməli idi. Bizim tərcüməçilər buna qətiyyən hazır deyildilər. Bunların içərisində 
hərbi işi bilən, lakin öz ana dilini kifayət qədər bilməyən adamlar vardı. Elələri də 
vardı ki, hər iki dili bilir, lakin hərbi işlə tanış deyildilər. Eləcə də nə hərbi işi, nə 
də dilləri yaxşı bilmə-yənlər də vardı. Belə tərcüməçilərin hərəsi tərcüməni bir cür 
qarışıq salırdı... Belə tərcümələri redaktə etmək mənim üçün böyük əzab idi. Hər 
şeyi yenidən düzəltmək lazım gəlirdi. 
Tərcüməçilərin bütün nizamnamə və göstərişləri təhrif etdiklərini görüb, 
mən “Rusca-azərbaycanca qısa hərbi lüğət” tərtib və nəşr etdim. Bura hərbi 
istilahların çoxu daxil edilmişdir. Bu lüğət hərbi kitabları tərcümə üçün bir vasitə 
idi”. 
Bu illərdə hərbi kitab nəşrinin sayı ilə yanaşı qəzet və jurnalların da miqdarı 
artmış və onlarda keyfiyyət dəyişikliyi əmələ gəlmişdi. “Savadlı Qırmızı Əsgər” 
jurnalı artıq “Qızıl Əsgər” adı ilə çıxırdı. 1928-ci ildən isə bu jurnal həm 
məzmunca, həm də tərtibat baxımından daha sanballı nəşr olunmağa başlayır. 
General Şıxlinskinin təklifi ilə jurnala “Hərbi Bilik” adı verilir. Azərbaycan atıcılıq 
diviziyasınan siyasi şöbəsinin orqanı olan “Hərbi Biliy”in məsul redaktorları 
komissar Hüseyn Rəhmanov və diviziya komandiri Cəmşid xan Naxçıvanski təyin 
olunur. İlk hərbi jurnallarımızın nəşr ardıcıllığı belədir: “Savadlı Qırmızı Əsgər”in 
1922-24-cü illərdə 14 nömrəsi, Qızıl Əsgər”in 1925-ci ildə 6 nömrəsi və “Hərbi 
bilik” jurnalının 1928-29-cu illərdə 10 nömrəsi çıxmışdır. 
Aparılan tədqiqatdan məlum olur ki, otuzuncu illərin əvvəllərində Sovet 
ordusunda kadr sistemində yenidənqurma və dəyişikliklər aparılmışdır. İttifaq 
daxilində olan bütün milli hərbi hissələr və birləşmələr ölkənin vahid ordusuna 
daxil edilir. Bununla da ayrı-ayrı respublikalarda və milli diviziyalarda hərbi 
mətbuat bağlanılır, əvəzində dairə və ordu qəzetləri nəşr olunur. 
Azərbaycanda ilk hərbi qəzetin tarixi 1920-ci ildən “Qırmızı Əsgər”lə 
başlayır. Azərbaycan diviziyası siyasi şöbəsinin orqanı olan bu qəzet 1925-ci ildən 
“Qızıl əsgər” adı ilə nəşr olunmuşdur. Respublika hərbi mətbuatının inkişafında 
xüsusi yer tutan bu qəzet on ildən çox nəşr edilmişdir. Diviziya və alay qəzetlərini 
öz ətrafında birləşdirən qəzetin baş redaktoru görkəmli yazıçımız Hacıbaba Nəzərli 
olmuşdur. İstər jurnallarda, istərsə də qəzetlərdə görkəmli sərkərdələrimiz general 

---

Əliağa Şıxlinski, Qambay Vəzirov, Cəmşid xan Naxçıvanski, komissar Heydər 
Vəzirov, Hüseyn Rəhmanov, Cabir Əliyev, Cəlil Əliyev, polkovnik Seyfulla 
Mehdiyev öz maraqlı yazıları ilə yaxından iştirak etmişdir. Bir faktı da qeyd etmək 
fərəhləndiricidir ki, təkcə 1934-cü ildə rota və alay qəzetlərinin sayı səksənə yaxın 
idi. “Qızıl əsgər” diviziya qəzeti ilə yanaşı “Dəmir mübariz”, “Qızıltopçu”, 
“Döyüşçü səsi”, “Qızıl bayraq”, “Fəhlə-kəndli Qızıl ordusu” adlı çoxtirajlı alay 
qəzetləri nəşr olunurdu. 
Altmış dörd ildən sonra (1993-cü il) Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin Hərbi 
elmi-tədqiqat və tarix idarəsi yenidən belə bir jurnalın nəşrini davam etdirdi. 
Dünyaya şirin dilimizdə yeni hərbi jurnal gəldi. Qədimdən qədim, uludan ulu olan 
Azərbaycan hərb tarixinin yayıcısı, təbliğatçısı olan “Hərbi bilik” yeni yaranan 
Milli Ordumuzun doğma övladı kimi xalqımıza xidmət edir. Jurnalda hərbi 
qəhrəmanlıq tariximizin arxiv künclərində saxlanan səhifələr, ayrı-ayrı ailələrdə 
mühafizə olunan nadir sənəd və fotoşəkillər, indiyəcən adı anılmayan sərkərdə 
oğullarımızın ömür yolundan maraqlı yazılar dərc edilir. 
 
1993-cü il. 
 
 
HƏRBİ ŞƏRQİLƏRİMİZ 
 
Müdrik tədqiqatçılar haqlı deyiblər ki, arxiv işi cəhənnəm əzabıdır, orada 
ancaq fədakar adamlar işləyə bilər. 
Mənbələri tapmaq, toz basmış qovluqları vərəqləmək adamda həvəslə 
yanaşı, çox böyük səbr və təmkin də tələb edir. Ən dəhşətlisi onda olur ki, 
axtardığın hər hansı bir sənəd və ya faktın təxmini də olsa istiqamətini bilməyəsən. 
Belə vaxtda axtarışların bəhrəli olması üçün mütləq arxiv işçilərinə müraciət etmək 
daha yaxşı olur. 
Uğurlu bir axtarışım olanda, yaxın-uzaq dostlar bu münasibətlə məni təbrik 
edəndə istər-istəməz Fikrət müəllimi xatırlayıram və bu barədə onun özünə də 
təşəkkürümü bildirəndə: “Borcumdur, axı sən bu işi xalqımız üçün görürsən” - 
deyib, bu təvazökar adam əvəzində məni tərifləyir. Əlbəttə, bu təriflər mənim üçün 
xoş olsa da, Fikrət müəllim də yəqin bilir ki, mənim tədqiqatlarımda onun əməyi 
çoxdur. 
İlk dəfə Respublika Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət arxivinə gələndə əlimdə 
müəyyən mənbələrim olsa da, bilmirdim hardan, necə başlayım. Onda qısa bir 
söhbətdən sonra arxivin direktoru Fikrət Əliyev dəyərli məsləhətlərindən başqa 
1918-20-ci illərdə Milli Ordumuzun yaranması haqqında mənə özünün tematik 
qeydlərini də verdi. Onun qırx səhifədən çox əlyazmasını necə böyük bir əziyyətlə 
tərtib etdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Bütün bunlar mənə yeni kitabımın 
yazılmasında gərək oldu. 
Əlbəttə, bu, Əməkdar mədəniyyət işçisi Fikrət Əliyevin əzablı axtarışlarının 
bəhrəli məhsullarından bir parçadır. Etiraf etmək lazımdır ki, belə çətin işin 
öhdəsindən gəlmək hər ziyalıya nəsib olmur. 

---