Naxçıvana daxil olduq. Xan evinin qülləsi mənim otağımın
pəncərəsindən
daha aydın görünür”.
1826-cı ildə Fətəli şahın vəliəhdi Abbas Mirzə altmış minlik qoşunla Arazı
keçib Azərbaycana hücüm etdi. Bu vaxt Ehsan xan Abbasabad qarnizonunun rəisi
idi. Ehsan xanın qalanı iranlılara təslim etmək istəmədiyini görən Abbas Mirzə şah
qoşununun qırx minini İrəvan və Naxçıvana yeritdi. Həmin döyüşlərin şahidi olan
məşhur tarixçi Mirzə Adıgözəlbəy yazırdı:
“O vaxt naxçıvanlı Ehsan xan Abbasabad qalasının mühafizi idi. Orada
olduğumu bilib yanıma qasid göndərdi. O, mənə xəbər verdi: “Knyaza \
Qafqaz
canişini, baş komandan İ.F.Paskeviç nəzərdə tutulur - Ş.N./ bildirin ki, bu
tərəfə hərəkət etsin, buraya gələn kimi qalanı ona təslim edərəm”.
“Qafqaz hərbi-tarix muzeyi”nin 1913-cü ildə nəşr etdiyi altı yüz otuz bir
nömrəli “Soraq kitabçası”nda general Kəlbalı xan Naxçıvanskinin
məşhur xan
nəslindən olduğu qeyd olunur. O, on dörd yaşında ikən Peterburqdakı zadəgan
balalarına məxsus pac korpusuna daxil olur. “Əla oxuyan Kəlbalı xana məktəbdə
tam təhsil almaq qismət olmur. Qəfil xəstələndiyinə görə vətəni Naxçıvana qayıdır.
Bir müddət müalicə olunduqdan sonra 1849-cu ildə könüllü olaraq Dağıstan
yürüşündə iştirak edir. Gergebel döyüşlərində göstərdiyi igidliyə görə üçüncü
dərəcəli “Müqədəs Stanislav” ordeni ilə təltif olunur və zabit rütbəsinə layiq
görülür”.
1853-cü ildə Krım müharibəsi başlananda yerli bəylərdən ibarət süvari alayı
təşkil edir. Bir il sonra, iyunun 19-da Kəlbalı xan Naxçıvanski Çınqıl
döyüşündə
fərqdəndiyinə görə dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Georgi” ordeni ilə təltif olunur.
Həmin il iyulun 30-da rus ordusunun general-leytenantı, İrəvan süvari alayının
rəisi Vrangel Qafqaz ordusunun baş komandanına məlumat göndərmişdi. General
təkcə Kəlbalı xan haqqında deyil, həmçinin döyüşdə igidliklə vuruşan oğullarımız
barədə fəxrlə yazırdı;
“Qoşunlarımızın hədsiz igidliyi barədə əlahəzrət cənabınızın qarşısında
təkrarən şəhadət verməyi özümə borc bilirəm ki, zabit və əsgərlər döyüşə həvəslə
gedirlər: yüngül yaralananlar cəbhəni tərk etmir, yaralılar isə döyüş meydanında
qalırdılar. Tibb işçiləri elə oradaca onlara yardım göstərirdilər. 18 İyul
tarixli ilk
məlumatında adları çəkilən kapitan İsmayıl xandan
/Kəlbalı xanın qardaşıdır.
1877-ci il dekabrın on doqquzunda süvari qoşunu general-mayoru rütbəsi
almışdır - Ş.N./ və podporuçik Kəlbalı xandan başqa müsəlmanlardan ibarət bəy
drujinasından praporşiklər Əli xan və Paşa xanın, dörd nömrəli müsəlman
/Azərbaycan - Ş.N./ polkundan kapitan Hüseyn Sultanın adlarını çəkməliyəm.
İsmayıl xanla Kəlbalı xan hücum zamanı öz hissələrinin önündə gedərək onlara
qorxmazlıq nümunəsi göstərirdilər. Onlar da döyüşlərdə bu məlumatda adları
çəkilənlərlə bərabər iştirak edirdilər.
... Yanımda volonter
5
işləyən Xancan xan Məmmədqulu
oğlunu da həmçinin
müəyyən göstərişlərlə döyüşə göndərirdim... Onlar yaralanır, ancaq döyüş
meydanını tərk etmirdilər”.
5
Fədаi, könüllü əsgər
1855-ci ildə imperator II Aleksandrın tac qoyma mərasimi günü Kəlbalı xan
leybqvardiya Qusar polkuna komandir təyin olunur. Bundan sonra Qafqaz
canişinliyinin sərəncamında xidmət edir. Müxtəlif batalyon və polkların komandiri
olur. Nizami ordudakı nümunəvi xidmətinə və əla komandirlik fəaliyyətinə görə
1874-cü ildə general-mayor kimi yüksək rütbəyə layiq görülür.
1877-78-ci illərdə rus - türk müharibəsində general Kəlbalı xan Naxçıvanski
nizami süvari briqadanın komandiri təyin olunur.
Bütün döyüşlərdə mərdliklə
vuruşan azərbaycanlılardan ibarət İrəvan süvari briqadasının komandiri Kəlbalı
xan hərbi əməliyyatlarda böyük şücaət göstərmişdir. Bu müharibədə onun
qəhrəmanlığı brilyantla bəzədilmiş qılıncla və “Müqəddəs Georgi” ordeni ilə təltif
edilmişdir. General-mayor Kəlbalı xan Ehsan xan oğlu Naxçıvanski 1883-cü ildə
vəfat etmişdir.
Sənədləri araşdırarkən məlum oldu ki, Ehsan xan oğluna Kəlbalı xanın adını
qoymuşdur. Ona görə də mənbələrdə iki Kəlbalı xan adına rast gəldik. Baba
Kəlbalı xan Naxçıvanski haqqında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının yeddinci
cildində qısa da olsa məlumat verilir:
“Kəlbalı xan Naxçıvanski /?-1823, Təbriz/ Naxçıvan xanı.
Rusiyadan hərbi
yardım istədiyi üçün altı il Tehranda həbsdə saxlanılmış, gözünün biri çıxarılmışdı.
Fətəli şah hakimiyyət başına gəldikdən sonra İrəvan xanlığında yaşamışdır. Abbas
Mirzə tərəfindən Naxçıvana vali təyin olunan Naxçıvanski İran hökümətinə xidmət
etmək istəmədiyindən Məkkəyə ziyarətə getmək bəhanəsilə yerinə oğlu Ehsan xanı
təyin edib hakimiyyətdən uzaqlaşmışdı”.
Oxucuların nəzərinə bir maraqlı faktı da çatdırmaq istərdim: XIX əsrin
ortalarında Naxçıvanda “Qönçeyi-ülfət” adlı ədəbi məclis fəaliyyət göstərirdi. Bu
məclisə o vaxtlar Naxçıvan şəhər rəisinin müavini işləyən məşhur gürcü şairi
Nikoloz Barataşvili də tez-tez gələrdi. O, burada on səkkiz yaşlı Qönçəbəyim adlı
çox istedadlı bir qızla tanış olub dostlaşır. Lirik qoşmaları ilə bu gün Azərbaycan
ədəbiyytında yaşayan həmin Qönçəbəyim general-mayor Kəlbalı xan
Naxçıvanskinin bacısıdır.
Nikoloz Barataşvili Manko Orbelianiyə yazdığı məktubunda Qönçəbəyimlə
tanışlığını bele təsvir edir: “İndi Naxçıvanda yeni bir şer var. Bu, on səkkiz yaşlı
Qönəçəbəyimin şerləridir. Xan qızıdır. Olduqca gözəl və vüqarlı görkəmi var.
Təsəvvür edin, gözəllikdə lap Orlovun arvadına oxşayır. Ərindən çox yanıqlıdır.
İndi ərindən ayrılıb, çalışır ki, boşansın. Yazıq qızın on iki yaşı olanda zorla
veriblər. Bunların əhvalatı bir romandır. Şerlərində öz halına ağlayır. Şerlərindən
birində deyir ki,
mənim gözəl bağçam, istəyirəm gəlib sənin fəvvarən və güllərinlə
söhbət edim. Ancaq qorxuram ərim orda olsun.
Bu şeri tərcümə edib göndərəcəm. Mənə belə gəlir ki, Səttar bu mahnını
bilir. Yenə bir mahnı var. Çox xoşa gələndir. Belə düşünürəm ki, bunu Cəfər də
bilir, Səttar da. Onlara rast
gələndə deyərsən ki, bu mahnıları oxusunlar:
Ey mənim məzar çiçəkli bağçam,
Gülüstan qoynuna fəvvarə vuran.
Sularla həmsöhbət olmaq istərdim,
Qorxuram ki, ərim çıxa o yandan”.