fərdiləşdirmək istədiyi obrazlar öz hərəkətlərində və düşüncələrində psixoloji əsasdan heç də
məhrum deyildir» [19,səh.134].
«İntizar» (M.Hüseynlə birlikdə yazılmışdır) (1943), «Bahar suları» (1948), «Atayevlər ailəsi»
(1954) dram əsərlərində psixologizmin bədii-estetik tələblər baxımından müxtəlif (lirik-
romantik, ictimai və satirik planlı) tərəflərini şərtləndirən məqamlara, hadisə və proseslərə rast
gəlmək olur.
Ümumiyyətlə, İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında, xüsusən onun dramaturgiyasında daha qabarıq
nəzərə çarpan, lirik-romantik psixologizm “gerçəkliyin özünəməxsus estetik konsepsiyasının
qanunauyğun nəticəsi ... kimi meydan çıx”araq (25,səh.66.) bütövlükdə onun sənətinin daxili
mənasını, mahiyyət və məzmununu özündə birləşdirir.
Bu baxımdan «Sən həmişə mənimləsən» pyesində qoyulan problem şəxsiyyət və onun taleyi,
ailə, sevgi problemidir. Pyesin süjet xəttində bu məsələlər isə daim qarşılıqlı sıx əlaqədə öz
əksini tapır. «Sən həmişə mənimləsən»də iki mühüm həyati məsələ bədii-estetik tələblər
baxımından diqqət mərkəzinə çəkilir:
I. Nargilə və Nəzakət münasibətlərindəki mürəkkəb ailədaxili proseslərin izlənilməsi pyes boyu
davam və inkişaf etdirilir;
II. Nargilə – Həsənzadə xəttində yaranan mənəvi məhrəmlik, doğmalıq süjet boyu Nargilə və
Nəzakət xəttinə aydınlaşdırıcı ahəng verir;
Psixologizmə müraciət edən dramaturq «Sən həmişə mənimləsən» pyesində bəzən gerçəkliyin
səhnə təcəssümünü qəhrəmanların subyektiv qavrayışında canlandırmaqla (deyək ki, Nargilənin,
Həsənzadənin, Nəzakətin keçmişlərinə ani olaraq bədii-xəyali səyahətindən alınan psixoloji
xatırlamalarında) obrazların həyata, cəmiyyətə münasibətlərinin, fikir və düşüncələrinin, istək və
arzularının, sevinc və kədərin konkret bədii ifadəsinin və ya psixoloji portretinin kamil
nümunəsini yaradır.
«Portret yaradıcılığında hadisələrin mahiyyət və mənası, xarakterlər, obrazların daxili aləmi,
hissi-emosional və psixoloji təhlillər mühüm rol oynayır» [34,səh.98]. Nargilənin, Həsənzadənin,
eləcə də Nəzakətin hissi, mənəvi dünyası, intellektual səviyyəsi, həyata, cəmiyyətə baxışı bu
baxımdan məxsusi fərdi keyfiyyət daşıyaraq bütövlükdə xarakterin canlı bədii-psixoloji
portretinə çevrilir.
«Sən həmişə mənimləsən» pyesində psixoloji təhlillər əsasən obraz-xarakterin konkret mənəvi
dünyası ilə ətraf mühit arasında yaranan ziddiyyətlərin sıx vəhdətində alınır.
Bu zaman və məkan dairəsində obrazda bir tərəfdən yaddaş psixologiyası və onun «mən»də
ifadəsi prosesi ön plana çəkilir, digər tərəfdən psixoloji xatırlamalarda özünütəhlil prosesi
xarakterdə psixoloji aləmin təşəkkül üsulu kimi meydana çıxır.
Keçmişi anmaqla indiki halında obraz-xarakterdə bəzən monoloq şəklində, bəzən açıq və ya
«gizli» dialoqlarda (real və şərti «mən»lərin daxili «gizli» söhbəti) poetik səhnə təcəssümunü
tapır.
Demək, bununla yaranmış bədii vəziyyət anında dialoq və monoloqda üzə çıxan obraz-xarakter
artıq özünüdərk, özünüifadə məkanında yaşamaqla bütövlükdə özünün və ya ətraf aləmin
ziddiyyətli, mürəkkəb tərəflərinə bədii işıq salır.
Ümumiyyətlə, “bədii ədəbiyyatda obrazın strukturu onun həyat, amal, yaşayış, özünütəsdiq
uğrunda mübarizəsilə müəyyənləşir. Yazıçı qəhrəmanını həyatın mürəkkəb, ziddiyyətli
dolanbaclarından keçirir, onu müxtəlif sınaqlarla qarşılaşdırır” [15, səh.165].
Bu halda “müsbət əxlaqi keyfiyyətlər tərəqqiyə xidmət etdiyi kimi, mənfi əxlaqi keyfiyyətlər də
geriliyə, tənəzzülə səbəb olur” (2, səh.99.). Nargilə həyatın mürəkkəb, ziddiyyətli sınaqlarından
həm özünün şəxsi keyfiyyətləri, iradəsi baxımından, həm də, Həsənzadənin ona qarşı yönələn
mülayim, təmkinli davranışlarından, münasibətlərindən ancaq müsbət tərəfə yönəlikli gözəl
insani duyğuları, davranışları mənimsəyir və onun həyatda tətbiqinə nail olur.
Demək, qəhrəman indiki məqamda mənfiliyə yüklənmiş xüsusiyyətlərin yox, müsbətə yüklənmiş
xoş ovqatlı davranışları ilə cəmiyyətin artıq fəal, yararlı bir üzvü kimi diqqəti çəkir, özü ilə daxili
dialoqa girərək hərəkət, davranışlarını təhlildən keçirir.
Bu baxımdan pyesdə bədii təcəssümünü tapan hadisə, vəziyyət bəzən kinossenarini xatırladan
gənc qızın subyektiv qavrayışında lirik- romantik qatda alınıb təqdim olunur.
On doqquz yaşlı gənc qız olan Nargilə orta məktəbi artıq yenicə bitirib ali təhsil almaq
arzusundadır. Nargilənin qarşısında bu zaman müxtəlif maneələr yaranır: qəbul imtahanından
keçməməyi, evdə atalığı Fərəcin saymazyana kobud hərəkətləri, anası Nəzakətin əri önündə
qeydsiz-şərtsiz mütiliyi və bundan da qızına qeyri-ixtiyari əmələ gələn soyuq münasibəti
Nargiləni hədsiz hiddətləndirir.
Nargilə bu maneələri aradan qaldırmaq üçün bircə yol tanıyır: böyük nüfuz sahibi olan, iri bir
zavoda rəhbərlik edən qonşusu Həsənzadəni həmişəlik özünə mənəvi sığınacaq kimi qəbul edir.
Nargiləyə görə Həsənzadə onun arzuladığı idealların ən yaxşı təcəssümçüsüdur. Buna görə də
Həsənzadə ilə yaxından ünsiyyət saxlamağı Nargilə gələcək yaşamı üçün zəruri sayır və belə də
edir.
«Sən həmişə mənimləsən» pyesində bu baxımdan Nargilə ilə bağlı bəzi keçmiş hadisə və
proseslər qəhrəmanın qavrayışında təbii olaraq səhnələşir, hadisələr qəhrəmanın mənəvi
dünyasından, «iç» aləmindən, daxili dünyaduyumundan ələnərək təqdim olunur:
Nargilə: Anamın ikinci dəfə ərə getməyi yadıma gəlmir. Deyirlər, onda mən kök, sağlam,
güləyən bir uşaq imişəm, lakin illər keçir, mən böyüdükcə bu şənlik də silinib gedirdi, mənim
həyatımda fərəhsiz, sıxıntılı günlər başlanırdı [8,səh.303].
Burada gənc qızın yaddaşında ilişib qalmış, istəkli, unudulmaz keçmiş anlar kino lenti tək ön
plana çəkilir, xatirələr hissə-hissə çözələnir. Yadasalma, nəqletmə anında İ.Əfəndiyevin
qəhrəmanı keçmişə bədii qayıdışla özünüanma, özünü yaxından tanıma, xəyalən özünün «mən»,
iç dünyasını araşdırma prosesində yaşamaqla bilavasitə özünü və ya onu əhatə edən ziddiyyətli,
mürəkkəb mühiti dərk etməyə başlayır.
Qəhrəman özünü və ətraf aləmi təhlil prosesində özü ilə mühit arasında bir tərəfdən dərin
konfliktin olduğunu hiss edir, digər tərəfdən özü ilə ətraf aləm arasında qırılmaz daxili bağlılığın,
xoş
təmasın
sitmvolik
mənasını
və
ya
daxili
«gizli
şirinliyini»
görür.
Dramaturqun qəhrəmanı iki yol ayrıcındadır.
Birincisi, Nargilənin körpə, məsum, mənəvi «iç» dünyasının, təmiz qəlbinin, hiss və
düşüncələrinin istiqamətini arzuolunmaz tərəfə yönəldirsə, ikincisi, Nargiləni həmin
arzuolunmaz səmtlərdən kənarlaşdırıb saf, təmiz işıqlı nəcib dünyaya aparır.
Nargilə təbii ki, ikinci yolu seçir.
Həsənzadə Nargilənin mənəvi aləmində işıqlı dünyanı təmsil edən əsas həlledici və aparıcı
qüvvə hesab olunur. Ona görə də Nargilə indiyə qədər saxladığı istəkli keçmişini etibar edib
inandığı Həsənzadəyə nəql etməyə başlayır.