Sən həmişə mənimləsən
Yüklə 213,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
Nəqletmə anında qəhrəmanın taleyindəki «fərəhsiz, sıxıntılı günləri»nə sanki təcrübəli, dünyagörmüş, həyatın ağrı-acısını dərindən duyub yaşamış dərdli bir insanın kəskin ruhi-mənəvi yaşantısının aydın dolğun bədii ifadəsinin bariz nümunəsini görürük. Nəqletmə anında obrazın özünəxas düşüncə tərzi ilə həyat, insanlar barədə zəngin təsəvvürlərlə yaşayan, adi, körpə, məsum insanın dünyaya baxışındakı zərifliyin əvəzedilməz təcəssümü olan, adi həyat həqiqətlərindən böyük mətləblər anlayan narahat qəlbli gənc qızın sərt taleyi ilə yaxından tanış oluruq. İ.Əfəndiyev digər dramaturji əsərlərində olduğu kimi, «Sən həmişə mənimləsən» pyesində dram sənətinə məxsus psixologizmin poetik təcəssüm formalarından (buraya daxildir: müəllif remarkasında zahiri və daxili hərəkətin bədii-psixoloji təsviri, bədii ifadə vasitələrindən bədii sual, bədii nida, təkrarlar, pauzalar, zahiri monoloq (zahirən tək «mən»in açıq, səsli çıxışı, daxili dialoq) böyük ustalıqla istifadə edir [32]. Əsərin remarkasında əksini tapan zahiri və daxili hərəkətin bədii-psixoloji təsvirində ailədəki arzuolunmaz ağır mənəvi mühitin onun digər üzvlərinə – Nargiləyə, Nəzakətə hədsiz boğucu, mənfi təsir göstərdiyi daha qabarıq və əyani nəzərə çarpır. Nargilə də,
Nəzakət də
gərgin dramatik psixoloji vəziyyət məqamındadır: «Nargilənin ata evində yemək otağı görünür, artıq yetim bir qız olan Nargilə tez-tez mətbəxdən qabqacaq gətirir, lakin bu işin onun üçün son dərəcə xoşagəlməz bir hal olduğu hiss edilir» [24,səh.303], yaxud «Fərəc ağır addımlarla daxil olur, Nəzakət xanımın ona dikilən nəzərlərində bir vahimə vardır. Fərəc həsir şlyapasını çıxarıb Nəzakətə verərək mətbəxə yönəlir. Nəzakət də onun ardınca gedir, sonra Fərəcin fınxıra-fınxıra, suyu üzünə şappıldada-şappıldada necə yuyunduğu eşidilir və bütün bu səslərin Nargiləyə olduqca xoşagəlməz bir təsir bağışladığı, onu əsəbləşdirdiyi duyulur» və ya «Nəzakət yüyürüb məhrəba gətirir, Fərəc məhrəbanı alıb qurulanaraq yenə də arvadına qaytarır. Sonra təntənə ilə irəliləyib yemək stolunun arxasına keçir, Nəzakət məhrəbanı qoyub qayıdır, ayaq üstündə dayanıb ərinə tamaşa edir. Onun baxışlarında mütilik və qorxu hiss olunur. Bütün bu müddətdə Nargilə o biri otaqda əvvəlcə kitabı götürüb oxumaq istəyir, lakin oxuya bilmir, sonra kitabı kənara atır, hiss olunur ki, o biri otaqdan gələn çəngəl-bıçaq səsləri onu əsəbiləşdirir» [8,səh.304]. Dramaturq burada səhnədaxili situasiyanın bədii-psixoloji təsvirini verərkən obrazların fiziki hərəkət və davranışını sıx daxili psixoloji əsası ilə şərtləndirir.
Buradakı bədii vəziyyət əsərdə iştirak edən obrazların özünəxas fərdi keyfiyyətlərini üzə çıxarır: Fərəcin ailədəki qeyri-səmimi hərəkəti, Nəzakətin əri Fərəcin qarşısındakı acizanə mütiliyi, Nargilənin öz növbəsində atalığı Fərəcin saymazyana kobud davranışına hədsiz nifrəti və anası Nəzakətə münasibətdə övlad incikliyi öndə dayanır. Pyesdə dram sənətinə məxsus müəllif remarkasında özünü göstərən dərin psixologizm dialoq və monoloqda da daha qabarıq nəzərə çarpır. Burada (dialoq və monoloqda) lirik- romantik qatla yüklənmiş psixoloji aləm, psixoloji təhlil müxtəlif səpkidə (bədii obrazda yaddaş psixologiyası və onun «mən»də ifadəsi, özünütəhlil xarakterdə psixoloji aləmin təşəkkül üsulu kimi, bədii vəziyyət xarakterdə psixoloji aləmin özünüifadə məkanı kimi) meydana çıxır. Nargilə və Nəzakətin dialoqunda yaddaş psixologiyası və onun "mən"də ifadəsi və daha yuxarıda göstərilən iki mühüm cəhət ön plana çəkilir. Nargilə anası Nəzakətdən ailədə yaranmış ağır mənəvi iqlimin, pozucu, sərt həyatın «haqq-hesabatını» tələb edir. Ev, ailə “mühitin ağır ... sıxıntıları qarşısında əzilib təhqir edilir, böranlı illər keçir”diyi [3,səh.128] üçün anasını qınayır.
Nəzakət də, həmçinin qızı Nargilə kimi daxili-mənəvi sıxıntıdan kənar deyil. Nəzakət keçmişlərini çözələdikcə özünütəhlil, özünüdərk, özünütanıma prosesində yaşamağa məcbur olur. Və indiki halında keçmiş təkliiynə dözə bilmədiyi üçün özünə təkliyin mənəvi ağrısını unutduran Fərəclə evlənməyinə acizanə haqq qazandırmağa çalışır. Bu halda “ətraf aləm qəhrəmanın fikir dünyasında, daxili hekayə və dramında daimi iştirakçı kimi çıxış edir. Qəhrəmanın duyğu və düşüncələri xarici təsir sayəsində oyandığına görə, o, özü barədə düşünərkən, eyni zamanda ətraf mühit, orada baş verən hadisələr, mövcud olan predmetlər barədə düşünmüş olur” [18, səh.108]. Başqa sözlə, “hər bir sözün, fikrin arxasında müəyyən bir mətləb durduğundan, təsvirini tapan bütün əşyalar, predmetlər ideya ilə yüklənir, məqsədli xarakter daşıyır. ... əşya aləminə təkcə görümlü obyektlərin birbaşa özləri yox, həm bu obyektlər haqqında söhbət, həm də özü görünməyən, amma təsiri yaşanan, ömürdə duyulan predmetlər daxildir. Məsələn, ... otağın konkret bir obrazın mənəviyyatına təsiri söhbət zamanı meydana çıxır” [26, səh.77-78]. Nəzakət məhz əri ilə birgə yaşayıb xoşbəxt ömür sürdüyü otağa indilikdə həyat yoldaşının ölümündən sonra daxil olarkən, içində dolaşan sıxıntılı yaşantılarla üz-üzə qalır: Nəzakət: Gündüzlər işləyirdim…Gecələr isə…dünya gözümdə qaralırdı. Elə bil ki, bu evdə hər bir şey…divarlar da, stullar da dil açıb mənə deyirdi: "O daha yoxdur…O heç bir zaman gəlmiyəcək". Mən hər yerdə…hər yerdə onun yoxluğunu hiss edirdim. Mənə elə gəlirdi ki, onunla birlikdə bütün həyat məni tərk edib getmişdir. Sən dilbilməz bir körpə idin. Sən dünyadan xəbərsiz gözlərini mənə zilləyib mənə gülümsədikcə, vahimə məni basırdı. Mənə elə gəlirdi ki, müharibə indicə səni də aparıb udacaqdır. Elə bil ki, soyuq soldat süngüsünün ucu sənin dodaqlarına dirənmişdi. Sən isə onu əmzik bilib sorursan…mən hər gecə dəhşətli yuxular görürdüm. Mən hər gecə sənin hansı uzaq, yiyəsiz səhrada isə düşüb qalmış atanın çağırışını eşidirdim…Təklik dəhşət idi (ağlayır), mən yaşaya bilmirdim. Başa düş… [8,səh.305-306]. Pyesdə Nəzakətlə Nargilənin daxili sarsıntısı, ağır, üzüntülü vəziyyəti həzin notlar üstündə köklənərək üzə çıxır. Nargilənin və ya Nəzakətin bədii obraz kimi daxili mahiyyəti ilə açılması üçün zahiri və daxili nitq variantından istifadə məsələsi də maraq doğurur. Daxili nitq – danışanın özü ilə əlaqələnən, özünə doğru yönələn nitq, səslərdə təzahür etməyən, səssiz «lal» nitq [1,səh.187] deməkdir. Nəzakətin özünə doğru yönələn nitqi səslərdə təzahür eləyən, səsli nitqdir. Başqa sözlə, Nəzakətin nitqi zahiri monoloqun təbii məntiqi ilə reallaşır. Nəzakətin daxili «mən»i özü ilə səssiz danışmaq deyil, kiminləsə lap yaxından üz-üzə söhbət eləməyə kəskin mənəvi ehtiyac duyur. Bu mənəvi aclığın sonsuz harayına eyni sarsıntılı hal, məqamla üz-üzə dayanan Nargilənin övlad məhəbbəti ilə bürünmüş mənəvi məhrəmliyi ilə, alovlu, qızğın, ehtiraslı cavab hissləri ilə yaşanılır. Nargilə bu anda çoxdan unudulmuş, yadırğanmış ana məhəbbəti, ana sevgisinin istisinə ovunmaq, qızınmaq istəyinin reallaşmasına daxili ehtiyac duyur və indilikdə Nargilənin özü də anasının yaşadığı hisslərin ab-havasında vurnuxur və bu hisslərdən xaric və ya kənar deyil. Nargilə də anasının yaşadığı hisslərin sonsuz harayı ilə çırpınırır, çağlayır. Nargilə, həmçinin dünyada əziz hesab etdiyi atasının şirin xatirəsi ilə yaşayır. O, körpə olanda atası müharibədə çox cavan yaşında həlak olur. Nargilənin anası isə, cavan ərindən sonra tək bircə körpə uşaqla «damın altında» kimsəsiz, köməksiz qalmaqdan qorxaraq özünə həmdəm «baş sahibi» tapmağa ehtiyac duyur. Fərəcin «gözlənilmədən» bu ailəyə «daxil olması» Nəzakətin zərif qadın heysiyyatının tapdalanmasına şərait yaratdı.
Yüklə 213,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|