26
düşüncələri ilə) hərəkət, sükunət, cism, araz
28
, rənglər, əkvan
29
, cüz,
tafra
30
və hər şeyi hikmətlə yaradan Allahın – azzə və cəllə - sifətləri
haqda kəlam işlətmənin bidət və zəlalət olduğunu iddia etmişlər.
kənara çıxmağı xoş görməyən birisinin etiqadi sahədə bunu inkar etməsi
olduqca normaldır.
28
Araz kəlami bir termin olaraq varlığı üçün mahala ehtiyac duyan şeydir.
Buna misal olaraq rəngləri və qoxuları göstərmək olar. Sözsüz ki, rəngin
zahir olması üçün bir mahala, bir əşyaya ehtiyacı var. Qoxu haqda da eyni
şeyi demək olar.
29
Hərəkət, sükunət, ictima/bir araya gəlmə və iftiraq/ayrılma.
30
Nəzzamın “sıçrama” nəzəriyyəsi. Böyük Mötəzili mütəkəllimlərindən olan
Əbu İshaq İbrahim bin Səyyar ən Nəzzama görə bu nəzəriyyə mümkündür.
Belə ki, bir cism “a” nöqtəsindən “c” nöqtəsinə “b” nöqtəsindən keçmədən
gedə bilər. Bu nəzəriyyəni İslam dünyasında ilk müdafiə edənin Nəzzam
olduğu deyilsə də Əşarinin “Məqalətul İsləmiyyin” kitabında Hişam bin əl
Həkəmin əshabının da bu görüşdə olduğunu deməsi bu fikrin ilk Nəzzam
tərəfindən müdafiə olunduğu ehtimalını zəiflədir. (Bax: Əşari, Məqalətul
İsləmiyyin, 1/133).
Bu nəql doğru olarsa bu fikrin Hişam bin əl Həkəmdən əshabına sirayət
etdiyini demək olar. Hər halükarda bu nəzəriyyə batil bir nəzəriyyədir.
27
Müxaliflərin Ortaya Atdıqları Şübhələr
Bu iddialarının arxasını doldurmaq üçün belə demişlər: “Əgər
bu, (yuxarıda sadalananlar haqda kəlam) hidayət və doğru yol olsa
idi bu haqda Peyğəmbər, -sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm- onun
xəlifələri və səhabələri danışardılar. Peyğəmbər –sallAllahu aleyhi
və əlihi və səlləm– dini məsələlərdən ehtiyac olan hər şey haqda
danışmadan, onları olduqca aşkar şəkildə açıqlamadan vəfat
etməmişdir. Müsəlmanların dinləriylə bağlı ehtiyac duyduqları,
onları Allaha –azzə və cəllə- yaxınlaşdıran və qəzəbinə qarşı
qoruyan məsələlərdə, özündən sonra heç kimə, deyiləcək söz
ehtiyacı qoymamışdır.
31
Vəziyyət belə olduğu halda yuxarıda zikr
etdiyimiz şeylər haqda ondan -sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm–
kəlam işlətdiyi rəvayət edilmədiyi üçün, bu məsələlər haqda
kəlamın bidət, bu haqda araşdırma aparmanın zəlalət olduğunu
anlamış oluruq. Əgər bu iş xeyir bir əməl olsaydı Peyğəmbərdən –
sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm– və əshabından yan keçməz, bu
haqda mütləq danışardılar.
Üstəlik bu məsələ iki ehtimaldan kənara çıxmır. Ya onlar
(səhabələr) bu məsələləri bilmiş lakin susmuşlar, ya da bu
məsələləri bilməmiş və onlardan cahil qalmışlar. Əgər bildikləri
31
Allah Qurani Kərimdə bizlərə bilmədiyimiz zaman elm əhlindən
soruşmamızı əmr edir. Eləcə də Allah Rəsulu –sallAllahu aleyhi və əlihi və
səlləm- alimləri öz varisi elan etmişdir. Onların alacağı mirasın dinar və
dirhəm deyil, elm olduğunu söyləmişdir. Yəni din haqqında onların
danışmasına izn vermişdir. Sözsüz ki, alim birisi varisi olduğu kəsin yolunu
izləməlidir. Varisi olduğu kəs öz zamanında çıxan problemləri çözdüyü kimi,
varis olan alimlər də öz zamanlarında çıxan yeni problemlərə yeni çözüm
yolları tapmalıdırlar.
28
halda susmuşlarsa, onların bu haqda susması caiz olduğu kimi bizim
də bu məsələlər haqda susmamız caizdir. Onların bu məsələlərə
dalmamaları caiz olduğu kimi bizim də dalmamamız caizdir. Əgər bu
(kəlam), dindən olsa idi bu haqda susmaq onlara caiz olmazdı.
Yox əgər bunu bilməmişlərsə, onların bu məsələlərdən cahil
qalmaları caiz olduğu kimi bizim də cahil qalmamız caizdir. Əgər
kəlam dindən olan bir şey olsa idi onlar bundan cahil qalmazlardı.
32
32
Burada iki məsələyə toxunmaq istəyirəm:
Birincisi: Məlum məsələdir ki, kəlam elmi hənbəlilərin, ümumən həşvilərin
və onlardan təsirlənənlərin iddia etdiyi kimi inanca yeni bir şey qatmır.
Əksinə, ənənəvi inancı yeni və doğru bir metodla dəstəkləyir. Məsələn
“cism” və “araz” terminləri sonradan etiqadi termin halına salınsa da bu
əvvəlcədən cismin və arazın var olmadığı demək deyil. Çünki hər kəs cismin
və arazın varlığını bilir. Bunu inkar edənin ağlı ittiham edilər. Belə olduğu
halda, əvvəlkilərin yeni metodu bilməmələri onun batil olması demək deyil.
Çünki metod dəyişkən bir şeydir. Sabit deyil. Elsatikidir. Yəni halı bu cür olan
bir şeyin batiliiyini isbat etmək üçün səhabələrin onu bilməməsi dəlil gətirilə
bilməz. Bu səhabələrin bilməməsini fərz etdiyimiz zaman deyiləcək sözdür.
İkincisi: Əgər səhabələrin kəlami terminləri bilməmələri qəsd edilirsə, o
zaman onlar nə sonradan çıxan hədis terminlərini, nə fiqhi terminləri, nə
üsuli terminləri nə də nahv və sarfa aid olan terminləri bilmirdilər. Əgər
onların terminlərdən cahil qalmaları o terminləri, yaxud o elmi batil etsəydi
o zaman bütün elmlər batil olardı.
Üstəlik bu gün əlimizdə olan fiqh üsulu kitablarındakı məsələlərin hamısı
haqda səhabədən nəql yoxdur. Nə İbn Məsuddan, nə Ömərdən, nə Əlidən,
nə Aişə anamızdan nə də başqa fəqih səhabələrdən fiqh üsulunun bu günkü
halıyla əhatə etdiyi hər məsələ haqda nəql gəlməmişdir. Lakin nəqlin
gəlməməsi onların bu elmdən və terminlərin ifadə etdiyi mənalardan cahil
qalmaları anlamına gəlməz.