Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

---

SEVDA  QULİYEVA

AZ Ə R BA Y CA N

SORAQ-MƏLUMAT

ƏDƏBİYYATI

Yaranması,  m üasir v əziyyəti və 

in k işa fp ersp ek tivləri

«TƏHSİL»  NƏŞRİYYATI 

BAKI -  2006

---

Elm i  redaktor:

B.V.Allahverdiyev,

tarix elmləri doktoru, professor

Rəyçilər: 

İ.Ö.Vəliyev,

filologiya elmləri doktoru, professor

L.H.Səmədova

fılologiya elmləri doktoru

Q uliyeva  S.

Q  82  A z ə rb a y c a n   so ra q -m ə lu m a t  ə d ə b iy y a tı:  y aran m ası, 

m ü a sir  v ə z iy y ə ti  v ə  in k iş a f   p e rs p e k tiv lə ri.  B ak ı, 

« T əhsil»,  2006,  176  səh .

Todqiqat  əsərin d ə  soraq-m əlum at  ədəbiyyatı- 

nın  yaranm a tarixi,  inkişafının  əsas m ərhələləri  təd- 

qiq  olunur,  gəlocək  p erspektivləri  haqqm da  söhbət 

açılır.  K itabda  ilk  d əfə  olaraq  soraq-m əlum at  nəşr- 

lərinin  coğrafıyası  m üəyyənləşdirilir.  Bu  baxımdan 

m onoqrafiya  A zərbaycanda  soraq-m əlum at  ədəbiy- 

yatının  yaranm asının  elmi  c ə h ə td ə n   əsaslandırılma- 

sm da  ilk  təcrübo  kim i  d əy ərlo n d irilə bilər.

K ita b  müvafıq ali  m ə k təb lərin  m üəllim   və  tələ- 

bələri,  habelə  geniş  oxucu  kütlosi  üçün  nəzərdə 

tutulmuşdur.

5001000000  ____

Q “ ~ Ö 5 3 ~ ~ ~ 2006

©  «Tohsil»,  2006

GİRİŞ

Tədqiqatm aktualhğı.  X X   əsr elm və texm kanm   sürətli tərəqqisi 

və  bunun  əsasında  cəmiyyətin  həyatında  köklü  dəyişikliklərin  baş 

verdiyı  dövr  kimi  xarakterizə  edilir.  Elmi-texniki  tərəqqi  cəmiyyə- 

tin  intellektual  həyatının  bütün cəhətlərinə  güclü  təsir  göstərir.  Di- 

gər  tərəfdən  elm  və  texnikanm   tərəqqisi  cəmiyyətin  m addi-texnikı 

bazasını  m öhkəm ləndirm ək  və  inkişaf  etdirm ək  vasitəsinə  çevril- 

m işdir.  Bu  d a  artıq  bir  həqiqətdir  ki,  elm i-texniki  tərəqqi  iqtisa- 

diyyatm ,  mədəniyyətin  və  inform asiyanm   inkişafm ı  təm in  edən 

m ühüm   və  təkanverici  amildir.  Bir  sıra  yeni  elm  sahələrinin  -   bio- 

n ik a.  kibernetika,  telemexanika,  avtom atika,  radioelektronika,  nü- 

və  fizikası,  plazm a  fızikası,  biofızika,  yüksək  enerjilər  fızikası  və  s. 

yaradılm ası  və  inkişafı  m üasir  elmi-texniki  tərəqqm in  xüsusiyyəti- 

dir.  Elmlərin  qarşılıqlı  təsiri  giiclənir,  nəticədə  b ir  elm  sahəsində 

baş  vermiş  kəşf  başqa  sahələrdə  də  böyük  irəliləyişə  səbəb  olur. 

M üasir  dövrün  digər  xüsusiyyəti  isə  elmi  kəşflərlə  onların  ıstehsa- 

latd a tətbiqi arasında  olan  müddətin  kəskin  surətdə  azalm asından. 

texnika  və  texnologiyanın,  konstruktor  həllinin  tezliklə  köhnəlm ə- 

sindən ibarətdir.

H azırda  yeni  texnikam n  mənəvi  cəhətdən  köhnəlm əsi  lap  tez 

vaxt  içərisində  baş  verir.  XX  əsrin  birinci  onilliyindo  həmin  müd- 

dətin  uzunluğu  35-40  il  arasında m üəyyənləşdirilmişdir.  1930-cu  il- 

lərdə  bu  m üddət  20-25  il,  müasir  istehsalın  əksəriyyətində  bu  müd- 

dət  indi  8-9 ili  adlam ır.  Deməli,  vaxtında istehsalata  tətbiq  edilmə- 

yən  hər  hansı  bir  iş  elmi-texniki  tərəqqi  yüksək  dünya  səviyyəsin- 

dən  və  səmərəliliyin  tələbatından  xeyli  geri  qalır  [193,  7|.  Deməli, 

bizim  dövr elmin  nailiyyətlərindən  olduqca  tez  b ir  zam anda  istifa- 

də edilməsi  ilə xarakterizə  olunur.  Buna  görə də  elm i-tədqiqat  ışlə- 

rinin  yaxşı  təşkil  edilməsi,  onların  nəticələrinin  öyrənilməsi,  təbliğ 

edilməsi və istehsalatda tətbiq edilməsi  böyük əhəmiyyət kəsb edir.

D igər  tərəfdən  m üasir  cəmiyyətin  həyatında  inform asiyanın  və 

inform asiya  daşıyıcılarının  rolu  və  əhəmiyyəti  olduqca  böyükdür 

və d u rm a d a n  artır.

Elmi  və  başqa  nəşrlərin  sayının  artm ası  informasiyanın  miqdarı- 

nın və həcminin böyük artım ına («informasiya partlayışı») səbəb olur.

Y U N E S K O -nun  m əlum atına  görə  yalnız  bir  ildə  dünyada  580 

m in  a d d a  kitab  nəşr  edilir  (Çin  Xalq  R espublikasm ın  kitab  ııəşrı 

bu m əlum ata daxil edılməyib) [312,  21}.

---

XX əsrin  axırlarına yaxm dünyada kitab  nəşri yuxandakı fakt- 

la müqayisədə təxm inən 2 dəfə artm ışdır.

Belə  bir  şəraitdə  inform asiyanın  geniş  oxucu  qruplarına  çatdı- 

rılm asm da  kitabm ,  o  cümlədən k ita b  m əhsulu içərisində xüsusi  yer 

tu ta n  soraq-m əlum at nəşrlərinin rolu d urm adan artır.

XX əsrin son  onilliyində və X X I əsrin  əvvəllərində nail olduğu- 

m uz  milli  müstəqilliyimizin  mənəvi,  elmi,  mədəni  dəyərlərini  əks 

edən  A zərbaycan  soraq-m əlum at  nəşrləri  k ita b   məhsulu  içərisində 

xüsusi  yer  tutm uşdur.  A zərbaycan  kitab  nəşrinin  ayrılmaz  tərkib 

hissəsi  olan soraq-m əlum at nəşrləri yeni,  d ah a məzmunlu, müxtəlif 

mövzulu,  tipli,  növlü,  gözəl bədii və texniki tərtib ata m alik olan ki- 

tab larla zənginləşmiş və inkişaf etm işdir.  X X  əsrin  II yarısı və XXI 

əsrin  əvvəllərində inform asiya  nəşrlərinin,  o  cümlədən  soraq-məlu- 

m at  nəşrlərinin  səmərəliliyinin  və  keyfiyyətinin  yüksəldilməsi  və 

buraxılm asm ın  təkmilləşdirilməsi  prosesi  getmişdir.  İnform asiya 

nəşrləri  sistemində  əsas  yer  tu ta n   soraq-m əlum at  nəşrləri  elm,  tex- 

nika,  sənaye,  kənd  təsərrüfatı  və  s.,  ümumiyyətlə,  cəmiyyətin  fəa- 

liyyət sahələrində  m ühüm  vasitəyə çevrilmişdir.  Bu dövrdə  idarəet- 

m ədə  informasiya  xüsusi  aktuallıq  kəsb  etm iş  və  kibernetika,  se- 

m iotika,  inform atika  və  digər  sahələrdə  fəal  işlənməyə  başlanmış- 

dı.  Belə  bir  şərait  A zərbaycanda  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  geniş 

şəkildə  nəşrini  və  istifadə  olunm asını  zərurətə  çevirirdi.  Nəzərə  al- 

saq  ki,  nəşr  (kitab)  sosial  və  elmi  kom m unikasiya  üsuludur,  onda 

problem in  elmi  əhəmiyyəti  və  aktuallığı  d ah a  da  yüksəlır.  Soraq- 

m əlum at  nəşrləri  nəşriyyat  işinin  ayrılm az  və  spesifik  fəaliyyət  sa- 

həsidir.  Cəmiyyətdə  inform asiyanın  toplanm ası  və  yayılması  pro- 

sesinin  idarə edilməsi  və  istifadə olunm ası  soraq-m əlum at  nəşrləri- 

nin  spesifikası  ilə  əlaqədardır.  Ayrı-ayrı  fəaliyyət  sahələrində  və 

xüsusilə  onların  idarə  edilməsində  zəruri  inform asiyaya  olan  tələ- 

b at  daha  çox  hiss  edilir.  Bu  vəziyyət  hərtərəfli  inform asiya  ehti- 

yatlarm dan d ah a yaxşı istifadə etməyi qarşıya qoyur.  İnform asiya- 

nm  həcminin artım ı, o n u n  vaxtında alm m ası  məsələsi də kəskin şə- 

kildə  irəli  sürülür.  T ədqiqatlar göstərir  ki,  cəmiyyətin  inkişafı müx- 

təlif proseslərdə  işlənən  inform asiya  axınınm   artm ası  ilə  qınlm az 

şəkildə bağlıdır.  Bütün  bunlar m üxtəlif inform asiyanın  öyrənilməsı 

və  oxuculara  çatdırdm asında  m ühüm   vasitələrdən  hesab  olunan 

soraq-m əlum at  nəşrlərinin  inkişaf  etdirilməsini,  nəşr  edilib  yayıl- 

m asını və istifadə edilməsini zərurətə çevirir.

Dövlət  quruculuğunda  iştirakı  vacib  sayılan  geniş  xalq  kütləsi- 

nin üm umm ədəni  və  intellektual  səviyyəsinin  ardıcıl  olaraq  yüksəl- 

dilməsi  və inform asiya  ilə  təm in  olunm ası  da  soraq-m əlum at  nəşr- 

lərinin  inkişafmı  və istifadə  edilməsini  tələb  edir.  A zərbaycan  Res- 

publikasm ın  1995-ci  il  noyabr  ayının  12-də  qəbul  edilmiş  demo- 

k ratik   K onstitusiyası  cəmiyyətimizin  bütün  sahələrinin,  sosial  ins- 

titutlarm   dem okratik  prinsiplər əsasm da  fəaliyyət  göstərməsi  üçün 

hüquqi  baza  yaratm ışdır.  Bu  ali  dövlət  sənədində  cəmiyyətin  ınki- 

şafında  mənəvi,  mədəni  irsin,  bütövlükdə  m ədəniyyətin  roluna, 

insanların  mədəni  sərvətdən  istifadə  etm ək  və  eləcə  də  onların  in- 

form asiya əldə etmək hüquq və vəzifələrinə geniş yer verilir:  «Azər- 

b ay can   dövləti  mədəniyyətin,  təhsilin,  səhiyyənin,  elmin,  incəsənə- 

tin   inkişafına yardım   göstərir,  ölkənin  təbiətini,  xalqın  tarixi.  m ad- 

di  və  mənəvi  irsini  qoruyur»  [44,  337].  Ə lbəttə,  xalqın  tarixi,  elmı, 

m ədəni  və  mənəvi  inkişafında  əldə  etdiyi  ən  m ühüm   nailıyyətlərin 

əks  edilməsində  və  gələcək  nəsillərə  ç atd ın lm asın d a  soraq-m əlu- 

m at  nəşrlərinin  əsas  vo  mühüm  hissəsi  olan  üm um i  (universal)  və 

sahə ensiklopediyalaıı böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Mədəniyyət haqqında Azərbaycan  R espublikasının  Q anunu  da 

(06  fevral  1998-ci  il) ölkəmizdə m ədəniyyət  sahəsində dövlət  sıyasə- 

tinin  əsas  prinsiplərini,  milli  mədəniyyət  sərvəti  obyektlərinin  qo- 

ru n u b   saxlanm asının  və  inkişafının,  m ədəniyyət  sistem inin  dem o- 

k ratik   əsaslarla  təşkil  və  idarə  olunm asının,  m ədəniyyət  sahosində 

fəaliyyətin  hüquqi  əsaslarını və beynəlxalq əlaqə fornıalarını  müəy- 

yən  edir,  mədəni  irsdən  və mədəniyyət  sahələrindən,  sərvətlərindən 

istifadəni  təm in  etm ək  məqsədilə  bu  sərvətlərin  yaradılm asına  və 

yayılmasına  təkan  verir [197,  680-683].

Bu  vəzifələrin  yerinə  yetirilməsi  digər  mədoniyyət,  təhsil,  elm 

sahələri  ilə  yanaşı  bilik  alm aq  vasitəsi,  m əlum atın  toplanm ası  və 

nəsildən-nəslə  ötürülməsi  kimi  funksiyaları  yerinə  yetirən  kitab  və 

kitabçılıq  işi  ictim ai  fikri,  ədəbiyyat  və  incəsənəti,  dili,  texnikam  

öyrənm ək  mənbəyi  olan  kitabın  inkişafına,  kitab  nəşrinin  geniş- 

ləndirilməsinə perspektivlər açır.

Bu  problem   ölkəmizdə  hələ X X   əsrin  70-80-ci  illərində  ölkənın 

və  xalqın  diqqət  m ərkəzində  olm uşdur.  Ölkədə  kitab  nəşri  işinin 

şəraitə  uyğun  şəkildə  inkişafı  və  təkm illəşdirilməsinin  həyata  keçi- 

rilməsini  aşkarlıq  və  dem okratikləşm ə  də  tələb  edir.  Bəşəriyyətin 

qiym ətli  sərvəti  olan  kitab  zəmanəmizdə  nəinki  bilik,  m əlum at 

m ənbəyi  olaraq  qalm ış,  həm çinin  yeni  həyat  quruculuğunun  ən

---