Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

radacağıq.  O na  görə  də  bunların  hamısı  ümummilli  əhəmiyyət 

kəsb edən  kitab nəşrinə səfərbər edilməli,  cəlb olunm alıdır» [40].

Azərbaycan  Respublikasında  müstəqillik  və  suverenlik  şəraitin- 

də  dövrün  çətinliklərinə  baxm ayaraq  ölkənin  ictimai-siyasi,  sosial- 

iqtisadi  tərəqqisində,  xalqın  m addi-mənəvi  potensialımn  güclənmə- 

sində,  milli  mədəniyyətimizin  tədqiqində  və  inkişafında  müəyyən 

nailiyyətlər əldə edilmişdir.  2000-ci il m art ayının  12-də  «Kitabi-Də- 

də Q orqud» dastanm m   1300 illik yubileyi üzrə dövlət komissiyasının 

iclasında  A zərbaycan  Prezidenti,  kom issiyanm   sədri  Heydər  Əli- 

yevin yekun  nitqində  deyilir:  «Bu  illorin  çətinliklərinə,  ağır proseslə- 

rinə  baxm ayaraq,  biz  öz  tarixi  keçmişimizin  çox  dəyərli  səhifələrini 

qısa  bir m üddətdə  açmışıq,  xalqımıza  göstərmişik.  Beləliklə də,  xal- 

qımız  öz  tarixini,  keçmişini  daha  dəqiq  bilərək  daha  da  məğrur  in- 

san,  azərbaycanlı vətəndaş  olur.  Bu,  çox  mühüm m əsələdir...  Gərək 

hər bir insan  və xüsusən gənc nəsil  azərbaycançılığın, Azərbaycanın, 

mənsub olduğu xalqın mədəniyyətinin,  ədəbiyyatının,  incəsənətinin, 

elminin nə olduğunu dərindən dərk etsin» [162].

K itab  nəşri  mədəniyyətimizin  zəngin  tarixinin  öyrənilməsi,  ak- 

tual  mövzularının,  o  cümlədən  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  tədqiq 

edilməsi A zərbaycan kitabşünaslığm ın  ən  vacib  elmi  problem lərin- 

dən biridir.

Öyrəndiyimiz  dövrdə çap  edilmiş  kitab,  kitabça  və  statistik  ma- 

teriallarda,  birillik Azərbaycan kitabiyyatm da mədəni quruculuğun, 

kitab  nəşrinin  m üxtəlif  problemləri,  o  cümlədən  soraq-m əlum at 

nəşrləri çox zəif işıqlandırılır,  haqqında çox az məlumat verilir.

Ümumiyyətlə  sovet  hakim iyyəti  illərində  A zərbaycanda  soraq- 

m əlum at nəşrləri,  h ə tta  son dövrlərdəki  tədqiqatlarda çox zəif işıq- 

landırılm ış,  müstəqil  tədqiqat  obyektı  olmamışdır;  problem in  ta- 

rixi,  elmi,  siyasi,  informasiya,  mədəni,  m aarif,  təhsil  funksiyaları 

sistemli şəkildə öyrənilməmişdir.

Apardığım ız  tədqiqatm   aktuallığı  və  elmi  yeniliyi  xalqımızm 

kitab  tarixi  və  kitab  nəşri  işinin  tərkib  hissəsi  olan  soraq-m əlum at 

nəşrlərinin  tarixi,  yaranm ası,  inkişafı,  mövzusunu,  m əzm ununu, 

növünü və tipini, ümumiyyətlə,  zəruri elmi  problem lərini  öyrənmək 

və üm um iləşdirm əkdən ibarətdir.

A zərbaycanda  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  inkişaf  konsepsiya- 

sım  yaratm aq  üçün  onun  inkişaf m ərhələlərini  və  bu  mərhələlərdə 

əldə  edilmiş  təcrübəni  öyrənib  üm um iləşdirm ək  böyük  əhəmiyyət 

kəsb etməklə bərabər,  ən vacib kitabçılıq işi  problem idir.

Digər  tərəfdən,  indiyə  qədər Azərbaycan  kitab  nəşrində  soraq- 

m əlum at  nəşrləri  kitab  tarixi  baxım m dan  kom pleks  şəkildə  öyrə- 

nilməmişdir.  Belə  bir  vəziyyət-A zərbaycan  soraq-m əlum at  nəşrlə- 

rinin  bütün  növ  və  tiplərinin  sistemli  şəkildə  dərindən  tədqiq  edil- 

məsi kitabşünaslığın aktual elmi problem i kimi çox zəruridir.

Tədqiqatın xronoloji çərçivəsi.  M övzunun tədqiqində kom pleks 

və  sistemli  yanaşm a  əsas  götürülsə  də,  tarixilik  də  özünü  büruzə 

verir.  Belə  ki,  soraq-m əlum at  nəşrlərinin,  xüsusilə  lüğətlərin  ya- 

ranm asının  tarixi  çox  qədimdir.  Buna  görə  də  tədqiqatın  əsaslı  şə- 

kildə  aparılm ası  m övzunun  bütün  yaranm a,  inkişaf  mərhələlərinə 

d iq q ət yetirməyi  tələb  edir.  Əlbəttə,  b u n u   təd q iq atm   kom pleks  şə- 

kildə  aparılm ası  şərtləndirir.  Problem in  kom pleks  və  mərhələli 

təd q iq   edilməsi  tarixi  təcrübəni öyrənməyə im kan  verir və  beləliklə 

də,  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  inkişaf  perspektivini  müəyyənləş- 

dirm ək baxım ından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

A zərbaycanda  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  tarixini,  form alaş- 

masını,  inkişafını  və  perspektivini  öyrənm əklə  müəyyən  m ənada 

respublikada  k ita b   nəşrini,  daha  geniş  m ənada  kitab  tarixinin 

müəyyən  problem inin  həlli  baxım ından  zənginləşdirm əyə,  tam am - 

lam ağa  xidmət  etmiş  oluruq.  Hər  bir  sahənin  inkişafını,  tarixini 

tədqiq edərkən  dövrləşmənin,  m ərhələlərin düzgün təyini  son  dərə- 

cə  əhəmiyyətlidir.  Bu  cür  baxış,  m ünasibət  soraq-m əlum at  nəşrlə- 

rinin tədqiqinə də aiddir.

A zərbaycanda  kitab  nəşri  tarixi  ilə  əlaqədar  götürülən  dövrləri 

bizim apardığım ız tədqiqata aid etmişik.

Problemin  öyrənilmə  səviyyəsi.  S oraq-m əlum at  nəşrləri  kom- 

pleks  xarakter  daşıdığından  bir  çox  eJmlərin  təd q iq at  obyektinə 

çevrilmişdir.  P roblem in  ayrı-ayrı  növləri,  tipləri  dilçilik,  xüsusilə 

lüğətçilik,  kitabşünaslıq,  kitabxanaşünaslıq,  biblioqrafıyaşünaslıq 

və  s.  elmlər  tərəfındən  öyrənilir.  Bunun  nəticəsidir  ki,  son  illərdə 

soraq-m əlum at  nəşrləri  sürətlə  inkişaf  etm əkdə,  onun  ayrı-ayrı 

problem ləri  dərin  və  hərtərəfli  tədqiqata  cəlb  edilməkdədir.  Bu  ki- 

tab  işinə m araq  X X   əsrdə  daha  da  artm ış  və  o  m üstəqil  kitab   tipi 

kimi form alaşm ağa və inkişaf etməyə başlam ışdır.

D ünya ölkələrində və ölkəmizdə külli  m iqdarda çap edilmiş qə- 

zet  və jurnal  məqalələri  ilə yanaşı, nam izədlik  və d o k torluq  disser- 

tasiyaları m üdafiə edilmiş  [168, 225,  277,  280,  283,  286, 287]  və çox 

sayda  m onoqrafiyalar,  dərs  vəsaitləri  [129,  130,  131,  132,  167,  168,

188, 278, 279] çap olunm uşdur.

---

M əhz  elə  bu  diqqətə  çatdırılan  elmi  işlər,  çap  edilən  nəşrlər 

sayəsində  soraq-m əlum at  kitabları  və  on u n   əsas  növləri  və  tipləri, 

quruluşu,  elmi,  nəzəri  və  təcrübi  məsələləri  ümumiləşdirilmiş,  inki- 

şa f istiqam ətləri  müəyyən  qədər  aydm laşdırılm ışdır.  Bu  əsaslı  təd- 

qiq at  və  dərsliklərdə  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  yaranm a  və  for- 

m alaşm a  yolları,  funksional  stru k tu r  növləri  və  tipləri,  tərtib  etmə 

m etod  və  prinsipləri  və  s.  məsələlər  sayəsində  onun  kitab  tipləri 

içərisindəki  yeri  və  mövqeyi  m üəyyənləşdirilmişdir.  Bu  m ənada 

keçmiş  Sovet  İttifaqm da  çox  sayda  sovet  kitabşünasları  ümumi  və 

sahə kitab nəşri, kitab  tarixi,  redaktəsi,  nəzəri və təcrübi məsələləri, 

kitabın tipologiyasm ın m üasir problem lərinin  inkişaf etdirilməsinə 

böyük  töhfələr  vermiş,  elmi  yeniliklər  gətirmişlər.  Bu  alimlər  sıra- 

smda:  R .Q .A bdulin,  İ.E .B arenbaum ,  A .İ.B arsuk,  B.Y.Buxştab,

A.A.Beloviskaya,  A.Z.Vulis,  A .V .Z apadov,  Y .S.Zubov,  V.Y.İva- 

niski, 

İ.V .İstrin, 

L .N .K astryulin, 

F.A .K uzin, 

N .P.Lavrov, 

İ.Q .M orqenştern,  E.L.N em irovski,  N .M .Sikorski,  E.P.Sokolov, 

D .Y .Teplov,  B.Q .Tyapkin,  M .D .Feller,  A.Y .Çernyak,  A.A.Qreçi- 

xin və başqalarının fəaliyyəti təqdirolunm ağa layiqdir.

Öyrəndiyimiz  sahə  ilə  əlaqədar  son  illərdə  m eydana  gələn  ən 

ümumiləşdirici  işlərdən  A.A.Qreçixinin 

«C oB peM eH H bie  npoÖJieM bi 

THnojıorHH  k h h t h »  

(1989),  A.A.Qreçixin  və  İ.Q.Zdorovun 

«HH(J)op- 

MaUHOHHbie  H3flaHHH:  THnOJlOrHH  H  OCHOBHbie 

0C06eHH0CTH  n o flro - 

t o b k h »  

(1988)  kitablarım   qeyd  edə  bilərik.  A.A.Qreçixinin 

«C

ob

- 

peM eH H bie  npoöxıeM bi  T H nonorH H   k h h i  h »  

m onoqrafıyasında  kitabın 

tipologiyasının,  m üasir  kitabşünaslığın,  elmi  fənni,  kitabın  sistem- 

ləşdirilməsinin  m eyarları,  kitabın  universal  tipoloji  modeli  və  s. 

çox  m ühüm   kitabşünaslıq  məsələləri  şərh  edilmiş,  kitabm   tipolo- 

giyasınm  tarixi,  nəzəri,  təcrübi  problem lərini  aydınlaşdırmış  və  be- 

ləliklə  də  mövzunu  vacib  elmi  yeniliklə  zənginləşdirmiş  və  inkişaf 

etdirm işdir  [278].  A.A.Qreçixin  və  İ.Q.Zdorovun  «RH(|)

0pMauH0H- 

ıib ie  

mjıaHHa:

  T H n o jıo rn a   h   0CH0BHbie  o c o 6 c h h o c t h   ii o / u o t o b k h «  

əsaslı  nəşrində  inform asiya  nəşrlərinin  əsas  prinsip  və  kateqoriya- 

ları,  inform asiya  nəşrlərinin  tipoloji  modeli,  inform asiya  nəşrləri- 

nin  sistemləşdirilməsinin  universal  tipoloji  m eyarları  və  s.  müəy- 

yənləşdirilmişdir [279].

Sovet dönəmində,  xüsusilə R usiyada X X  əsrin 70-80-ci illərində 

kitab  nəşrinin  və  kitab   tarixinin  aktual  m övzuları  üzrə  aparılan 

tədqiqatlarda  soraq-m əlum at  kitablarınm   form alaşm ası,  inkişafı.

redaktəsi məsələri müəyyən yer tutm uşdur.  D.A.Elyaşeviç «Teopna 

h  

r a n o jıo rH fl  k h h > k h h x   cB «3eH » 

(1988),  V .F.K ravçenko 

«A K TyajibH bie 

n po6jıeM bi  coB peM eH H oro  KHHroH3;ranHa  (onbiT  

CHCTeMHoro 

nccjıe- 

AOBaHH5i)» 

(1984),  Nquen  Çonq Bay 

« n p o 6 jıe M b i  reopHH  h   npaKTHKH 

peflaKTHpoBaHMH  TeKCTa  t o j i k o b o t o   cjıoB apH » 

(1990),  O.N.Obrazsova 

« l e o p c i H l(ecKHe  ııpoöjıeM bi  pe/jaKTHpoBaHHH  HayHHO-HHcj)opMauHOH- 

h o h   jiH TepaTypbi 

rıo 

oom ecTBeıiH biM   nayK aM » 

(1979)  və s.  namizədlik 

dissertasiyaları  bu  m ənada  diqqətəlayıqdir.  Sovet  və  əsasən  Rusiya 

kitabşünaslığında  kitab  nəşri,  xüsusilə  soraq-m əlum at  nəşrlərinin 

m üxtəlif aspektlərdə tədqiqi,  problem in qoyuluşu,  həyata keçirilmə- 

si,  əldə  edilən  elmi  nəticələr  və  ümumiləşdirmələrin  öyrəndiyimiz 

problem  baxımından müəyyən əhəmiyyəti vardır.

Problemin  öyrənilməsi  göstərir  ki,  X X   əsrin  50-60-cı  illərindon 

başlayaraq Azərbaycan  kitab və kitabçılıq  işinin  tarixinə,  kitab  nəş- 

rinin  aktual  problem lərinə  həsr  edilmiş  tədqiqatlarda,  o  cümlədən 

dissertasiyalarda,  m onoqrafıya,  elmi  məqalələr və  dərs  vəsaitlərindo 

soraq-məlumat nəşrlərinin öyrənilməsinə müəyyən yer verilmişdir.

Azərbaycan  kitabşünaslıq  elminin  banisi,  kitab  tarixinin  gör- 

kəmli  tədqiqatçısı  professor  Bayram   Vəli  oğlu  A llahverdiyev  XX 

əsrin  60-cı  illərindən  A zərbaycanda  kitab  tarixinin  tədqiqinə  baş- 

lamış,  «Orta  əsr  Azərbaycan  kitabı  (X I-X V III  əsrlər)»  m övzusun- 

d a  naınizədlik,  «A zərbaycan  Respublikasının  texniki  kitab   nəşri- 

nin  tarixi  (1920- 1985-ci  illər):  inkişaf ənənəsi  və  əsas  m ərhələlərin 

tədqiqiw  m övzusunda  doktorluq  dissertasiyalarında,  m onoqrafiya 

və  digər  elmi  m əqalələrində  [8,  9,  10,  11,  12,  13,  14,  15,  16,  17) 

A zərbaycanda  kitab  və  kitabçılıq  işinin  tarixi,  texniki  kitabın  nəş- 

ri,  inkişaf  mərhələləri,  inkişaf  ənənəsi,  tərcüməsi,  redaktəsi  kimi 

vacib  kitabşünaslıq  problem ləri  əsaslı  tədqiq  edilmiş,  doyərli  clmi- 

nəzəri  nəticələr  əldə  edilmiş  və  üm um iləşdirm ələr  aparılm ışdır. 

Professor  B.V.Allahverdiyevin  çoxcəhətli  kitab  və  kitabçılıq  işi  üz- 

rə  tədqiqatlarında  soraq-m əlum at  kitabının  yaranm ası,  quruluşu, 

əhatə  dairəsi,  xüsusilə lüğətlərin  tərtibi  prinsipləri  kimi  vacib  məsə- 

lələrə müəyyən yer verilmişdir.

Son  40-50  il  ərzində  respublikam ızda  Azərbaycan  kitab  mədə- 

niyyəti,  kitab  nəşri  işinin  təşkili,  inkişafı,  kitab  tərtibatı,  nəş- 

riyyatların  fəaliyyətlərinə  aid  namizədlik  dissertasiyaları  yazılmış, 

elmi  məqalələr,  elmi-kütləvi  kitab  və  kitabçalar çap  edilm işdir  [29, 

30,  125, 267].

---